Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 13

[p. 77]

Fragment van een vocabularius medegedeeld door A. Beets.

Onder het opschrift Specimen scripturae Latinae et Germanicae Sec. XIII. ex fragmento Vocabularii Latino-Germanici vindt men in den tweeden druk der aan den voet dezer bladzijde nader beschrevene¹⁾ Clavis Diplomatica van D.E. Baringius (Hannover 1754), in kopergravure gefacsimileerd, een gedeelte van een latijnsch-nederduitschen (nederlandschen) vocabularius, welks origineel verloren schijnt te zijn gegaan of althans nog niet weer bekend is geworden. Nergens blijkt in geheel het boek van Baring wààr het oorspronkelijk in zijn tijd berustte; ook eene aanwijzing als ex museo meo, die bij het voorafgaande facsimile (een Fragmentum Poëtae Germanici Sec. XII) gevonden wordt, ontbreekt, hetgeen te eer doet onderstellen dat deze Vocabularius niet het eigendom van den samensteller der Clavis zal zijn geweest. Voor diens doel trouwens - het geven van een schriftstaal - werd niet anders vereischt dan het vermelden van de eeuw, waartoe hij meende dat het gereproduceerde fragment behoorde, hoezeer ook wij met nader toelichting zouden gebaat zijn om ons van het voortbestaan en de tegenwoordige verblijfplaats van het origineele stuk te kunnen vergewissen. In afwachting echter van eene verhoopte vondst van het hs. in zijn

1) D.E. Baringii Clavis Diplomatica, Specimina (etc.)... Iterata hac Editione sic ab auctore recognita, emendata ac locupletata, ut novum opus videri possit. Hanoverae, sumt. Haered. B.N. Foersteri et Filii, MDCCLIV. - Dit werk bevat: 1^o. blz. 1-196 tekst; 2^o. Alphabeta varia et specimina medii aevi scripturarum, XXVII tabulis aeneis incisa; 3^o. Compendia scribendi medii aevi ordine alphabetico disposita, quibus nunc accedunt Compendia vocum, quae in antiquis codicibus et mss. XIII. XIV. XV. et XVI. occurrunt, nec non characteres et specimina inde a sec. VIII. et omnia XXIV tabulis aeneis exhibentur; 4^o. het Specimen scripturae enz. dat hier wordt afgedrukt; 5^o. enz. enz.

[p. 78]

geheel, schijnt het niet zonder belang nu reeds het uit drie kolommen van 37 regels elk bestaande fragment, al is het dan naar eene vaak gebrekkige en dikwijls zelfs foutieve reproductie¹⁾ in dit Tijdschrift, naar mijn beste weten voor het eerst, af te drukken. Immers het is mij, door nasporing noch navraag²⁾, mogen gelukken te weten te komen of deze zelfde woordenlijst te voren reeds elders, geheel of gedeeltelijk, mag zijn uitgegeven; en in elk geval hoop ik mij mogen te vleien dat zulks nog wel niet met toelichtende of vergelijkende noten geschied zal wezen.

Alhoewel Baring het stuk in de 13^de eeuw meende te mogen stellen doet het schrift nochtans eerder aan de 14^de eeuw (1360 ongeveer) denken, en indien men naar de streek van herkomst gaat gissen, dan geeft de taal aanleiding om daarvoor onze tegenwoordige oostelijke en zuidoostelijke of de noordoostelijke provinciën van België aan te wijzen; men lette b.v. op drenkere, naertwiint, ponen (poenen, zoenen, Limb.) briedere (brouwer, in 't Mnl. Wdb. uit Brab. Y. en uit Leuvensche stukken aangehaald).

Thans volgt de tekst van het fragment, getrouw naar het facsimile afgedrukt; daaronder zal men dan gemakshalve ook nog den inhoud er van met het nederd. (nederl.) woord vóórop vinden medegedeeld. Onnoodig te zeggen dat de cursiveering van het vooropstaande latijnsche woord door mij is geschied.

Afkortingen: Dfb.: Diefenbach, Glossar. Lat.-Germ; DfbN. Diefenbach, Novum Glossar. Lat.-Germ. (1867); Trier: Glos-

1) Blijken van de onbedrevenheid in het lezen van oud schrift bij den graveur meen ik te vinden in: Boare voor beare; Beuer (voor?); walc voor wale; veeleche(n) voor veelecheit; omvet voor onwet; twevoerhech voor twevoet(h)echt; vlochen voor vloeken; detraclor(?); camtudo; bonitarium voor bonnarium; bas voor bos; tumussiā (voor tenuissima?), zoo al niet in meer andere woorden.

2) Onder de bij Diefenbach, Gloss. opgenoemde nederd. en mnl. glossaren en vocabularen is het onze blijkbaar niet aanwezig. Ook schreef mij Dr. Buitenrust Hettema, die het Nederd. Glossarium van Bern heeft uitgegeven, onder dagteekening van 24 October 1891, ‘dat (hij) deze glossen niet thuis (weet te) brengen; zij lijken (hem) met verschillende verwant’. Aan zijne aanwijzingen dauk ik meer dan ééne van mijne aanteekeningen.

[p. 79]

sarium Trevirense, zie Hor. Belg. VII¹, 8-10; Vocab. cop.: Vocabularius copiosus, zie Hor. Belg. VII¹, 16-20; Haarl.: Nederfrank. Glossarium, incunabel ter Stadsbibl. te Haarlem, uitgeg. door Dr. J.H. Gallée, in Taalk. Bijdr. 1, 286-299; Bern: Het Nederd. Glossarium van Bern, bewerkt door Dr. F. Buitenrust Hettema, 1889 (Bibl. v. Mnl. Letterk., Aflev. 43); Teuthon.: Van der Schueren's Teuthonista; Hs. 1104: Handschrift der Maatsch. v. Nederl. Letterk. n^o 1104, zijnde een fragment van een Lat.-Mnl. Vocabularius.

barba baert [kolom 1].

barbarus ellendech^1)

Barbaries ellende^1)

Bafis fundament

Bariona filius ioachim^2)

Bafilifcus en pladerache^3)

Barro elephas^4)

Bafilica herbe uel basse^5)

Bafiare ponen^6)

Barritus sup(er)nus^7) ipsius vel extrema ‖ pars plante

Bafium en ponen

Baffus neder

Bacus en spint^8)

1) Ook in Bern.

1) Ook in Bern.

2) Bar-iona vel -gona, hebr. i. filius columbe, Dfb. - Bariona soen der duyuen, Teuth. (Bar-Jona toenaam van Simon [Petrus], Matth. 16, 17. Waarom echter hier filius ioachim?).

3) Niets dergelijks bij Dfb. (op Basiliscus). Doch: Pladerasch en ale, linx, in Haarl. (verg. Linx, lintwurm enz., Dfb. en Basiliscus, ein slange, Bern). Zie Mnl. Wdb. op Bladelassche en Blarasch en verg. ohd. bladeleschi, basiliscus, uit Docen's Miscell. 1, 203b aangeh. bij Graff, Sprachsch. 3, 254.

4) Barrus, elephant, elpender, Dfb.

5) Basil-ia, -ea, -ica, -icum enz. bij Dfb. uit onderscheidene glossaren: eyn crut, sent mergen distel, metriworz enz. Dit wat de glosse herbae betreft. Voor basse zie, Dfb. op basee, basie, basse ‘planken van het scheepsboord’ (?); de ald. met (17) vermelde (Nd.?) Vocab. geeft als beteekenis budde; bij Lübben u. Walther (onder bodene) budde: vat, kuip, tobbe enz. DfbN verwijst op basia naar Brassica. Zie ook Mone, Anz. 4, 240 b: bafilea basie; bafilia medelwort (enz.).

6) Poenen, zoenen; poen(tje), zoen(tje). Dial. (Limb.) en gemeenzaam.

7) Barritus, superbus, kameit, hochfertig, Dfb. Barridus, hoverdich, Teuthon. Hier is de glosseering vrij onbegrijpelijk. Het facsimile heeft: l'extoma.

8) Spint, basis, Trier. Verg.: batus ene mate, Bern; Batus, enz. Mate van .l. eymeren, Teuthon. Zie voorts Dfb. op Batus, bacus e.a. vormen.

[p. 80]

Bacillum diminutivum idem

Boare [l. beare] heilegen^1)

Beatitudo heẏlecheit

Beamoch de duuel^2)

Belfebuc idem^3)

Bellare ftriden

Bel ydolum babylonis

Bellum volcwych

Beemoth a ..^4)

Belium en dier vel steen vel arbor^5)

Bellicofus oerloechfvolc

Bellicare orloegen

Belua en dijr

Beuer af quoddam^6)

B(e)luinus bestleec velic^7)

Bene wal(e)^8)

Benignus goedertiren

Benignitas goedertirenheit

Benefactor goededer

Beneficus waeldeder

Becillus en dier steen^9)

Beftia dier

Beftialis veelec

Beftialitas veeleche(it) [kolom 2]

Beftialiter veelec

Betha coele vel lemmertinge^10)

Bethannien^11) mensis septemb(ris)

bibere drinken

bibulus en drenkere

biblioteca locus ubi ponuntur lib(ri)

biceps tuehoedech

biblis iuncus vel lib(er)^12)

Biterium en beker^13)

biduum tue dage^14)

1) Dfb. beare, heyligen, hylgen. Verbeter hiernaar Bern, 4 noot 7).

2) Dunel beemon, Bern; Beemoth eyns duuels name, Teuthon. Het monster Behemoth uit Job 40, 10 voor den duivel genomen. Verg.: leujathan (leviathan) Bern.

3) ‘Beelcebug’ komt o.m. voor bij Dfb.

4) a .. Staat er ait, act, att?

5) Lees Bdelium? Bdellium, en dir stein, Bern. Bedellium, eynerley cruyt boem of gum of en durber steyn, Teuthon.

6) Er staat duidelijk Beuer. - q^addam, foutief voor qoddam.

7) Er staat Boluinus. Velic, met andere, jongere hand. - Brutus, veeleke, Hs. 1104.

8) Er staat walc.

9) Lees berillus. Berillus ein dir stein, Bern.

10) Betha, bethe, een coele, lemmers coele vel lembertinghe, Voc. cop. - Bete vel lanbertine, Beta, Bern. Beth. cruyt, Beta, Teuthon. Het is niet duidelijk waarom Dr. Hettema (Bern, 8) hierbij ook Lamertijn-steen, succinum, amber, uit Kiliaen vermeldt (Succinus, lemmertiin steen, ook in Voc. cop.); beta toch is blijkbaar eene plant, welke dan ook (beet, biet, mangelwortel?).

11) DfbN. Bethan, de sevende ma^en ... vel mensis septembris (enz.).

12) Lees biblus. Biblus eyn biese of boick, Teuthon.

13) Lees Bice- (bica-) rium? (Dfb. i.v.).

14) Men vindt óók de volgende woorden en uitdrukkingen met tue meest alle terug in Bern (uitg. Hettema, blz. 74, 75).

[p. 81]

biduo idem

bidens fcaep

biennis tueierech

bifidus in tue ghefpleten

biformis tuevormech

biga en karre

bigamus die heft tue wiif^1)

bigamia omvet^2)

bilinguis tuetongech

bilibris tuewichtech

bilis erscap^3)

binatus^4) van tue iaren

bimus duos annos habens

bini tue en tue

bietanatus fatuus s(ive) damp natus^5)

bipertitus in tuen ghedeelt

bipennis dwerbiil^6)

bipes tue voerhech [l. voethech]

birrus en gere

bis twewerf

biffextus en dach die ouer sprinct int iaer

beffeni^7) xij iaer

biffus bocraen

biffinus van bocrane

biuium ubi due vie conveniunt

bitumen lym

bitalassum concurfus duorum marium [kolom 3].

bladum coren

Blandiri fmeken

Blandiae fmekinge

blandus feechte

blande feechtelec^8)

blasphemare vlo(ch)en^9)

uel reprehendere

blasphemia vloekinge uel

reprehentio ridiculosa

blefus lefpere^10)

bleta .i. beta^11)

1) Bigamus .... die twe echte man of wijve gehat heft. et Bigamia dat es die stait dair aff, Teuthon.

2) Er staat omvet; men leze onwet. Verg. ons znw. onecht voor: concubinaat.

3) Erscap, hironia, in Bern.

4) Lees bimatus. Bimatus tijt van tween iaren, Teuthon. Bimatus van tuen iaren, Bern (Hettema blz. 82b).

5) Biothanatos (enz.), bis mortuus, fatum, fatuus, Dfb. Biothanatus twy doit als lazarus, Teuthon.

6) Zie Dfb. op Bibellis (enz.). Ald. o.m.: zwerchagst, tweragst, zwerchbiel. Verg. mnl. dwer- in dwerree (Mnl. Wdb.), dwerwint (Nomenclat. Latinosaxon., auct. Chytraeo, in Hor. Belg. VII¹, 25b). - Bipennis .... en breide tymmerbyl of en schave, Teuthon. Dweerse bijle. vet. Ascia & Bipennis, Kiliaen.

7) Lees bisseni (anni)?

8) Zeechtelike leviter, Haarl.

9) Er staat vlochen; de lezing vloeken is te verdedigen op grond van het aanstonds voljende: vloekinge.

10) Lesp, blesus, Bern.

11) Bleta als wisselvorm van beta ook bij Dfb.

[p. 82]

balafphemus maledicus

boare tuten^1) detrac(l)or bolidem ‖ (p)lumbum per quod naute experiuntur ‖ profunditatem maris

boatus getuut

bonus goet

boletus (carni)tudo terre^2)

bonitas goetheit

bonitarium buenre^3)

Bombex fijdworm

Bombicinus Ziden^4)

boreas naertwiint

borit carde^5)

bas of uel vee^6)

boftar ftabulum boum^7)

bouinus offochtech

botrus wijndroef^8)

brancia guen^9)

braca broec

bracale broecriem^10)

bractea (tenui)ssima lamina au(ri)^11)

brachium en arm

brachiale en armboge^12)

brasium maut^13)

brassare brouwen

brassator briedere^14)

[Einde van kolom 3].

1) Tuten, boare, clangere, Bern. Wat het verknoeide woord: detac(l?)or en de verklaring van bolis, dieplood (zie Ducange en Dfb.) hier bij te maken hebben blijft raadselachtig. - Bolis.... Dait loit der scheepluyde dair sy die duypte des waters myt soicken, Teuthon.

2) Er staat iets als camtudo t're of qutudo t're. Lees: carnitudo(?), quantitudo (handvol)? terre. Boletus beduidt gewoonlijk: paddenstoel (Boletus bulte drieslyng. peddenstoil; ... peperlynck swam, Fungus. boletus. voluus, Teuthon. (Lat.-Nd. en Nd.-Lat.). Bij Ducange vind ik: Boletum, ager incultus.

3) Lees bonnarium (bunder lands). Zie Mnl. Wdb. op Bonder (boenre). Ook Hs. 1104 heeft Bonnarium een boenre; Bonarium idem.

4) Siden, sericus, Bern.

5) Zie Dfb. op Borith enz. (lat. carduus, en mlat. cardus, kaarde).

6) Lees bos.

7) Dfb. op Bostar.

8) Wyndrouf vel rancke, racema, Haarl.

9) Ghuwen, brancia, Haarl. Zie voorts Mnl. Wdb. op Guw(en), kieuw(en). Brancia, Fauces. die berllen, Teuthon.

10) Verg. Dfb. op Bracile.

11) Van het tweede woord heeft de graveur iets gem aakt als: tumuffiä. In den Teuthon. vindt ik: Brathea et Bratheola en seer dun gulden plate. Wellicht moet men er dus uit lezen: tenuissima. - Au(ri); slechts de staanle haal van de r is zichtbaar.

12) Armboghe, brachiale, Haarl.

13) Dfb. en DfbN. op Brasium. - Malt, Brasium, Bern.

14) Verg. behalve De Brieder ook de leidsche geslachtsnamen Brieër en Briejer.

[p. 83]

Inhoud van het fragment met het Nederd. (Nederl.) voorop: arm: brachium; armboge: brachiale; baert: barba; beker: bi(c)erium; bestleec: beluinus; bocraen: bissus (zie ook bissinus); briedere: brassator; broec: braca; broecriem: bracale; brouwen: brassare; buenre: bonitarium; dach die ouersprinct [enz.]: bissextus; dier: bestia; dijr: belua; drenkere: bibulus; drinken: bibere; duuel: beamoch, belfebuc; dwerbiil: bipennis; ellende: barbaries; ellendech: barbarus; erscap: bilis; gere: birrus; getuut: boatus; goededer: benefactor; goedertiren(heit): benign-us, -itas; goet(-heit): bon-us, -itas; guen: brancia; heilegen: b(e)are; heylecheit: beatitudo; carde: borit; karre: biga; coele: betha, bleta; lemmertinge: betha; lespere: blesus; lijm: bitumen; maut: brasium; naertwijnt: boreas; neder: bassus; oerloechsvolc: bellicosus; o(nw)et: bigamia; orloegen: bellicare; os: b(o)s; ossochtech: bovinus; pladerache: basiliscus; ponen: basiare, basium; scaep: bidens; seechte(lec): blandus, blande; ziden: bombicinus; sijdworm: bombex; smeken, smekinge: blandiri, blandiae; spint: bacus; steen (dier -): be(r)illus; striden: bellare; tue en tue: bini; tue dage: biduo; van tue iaren: bi(m)atus; tue wiif (die heft -): bigamus; in tuen ghedeelet: bipertitus; in tue ghespleten: bifidus; tuehoedech: biceps; tueierech: biennis; tuetongech: bilinguis; tuevoethech: bipes; tueuormech: biformis; tuewerf: bis; tuewichtech: bilibris; tuten: boare; vee: bos; veelec(heit): bestialis, -liter, -litas, zie ook beluinus; vloeken: blasphemera, reprehendere; vloekinge: blasphemia, reprehentio ridiculosa; volcwych: bellum; wale: bene; wijndrouf: botrus.