Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 13

[p. 19]

Gard en gaarde.

In de Zeitschrift für Deutsches Alterthum XXXIII, pg. 250 deelde Steinmeyer eenige zeer merkwaardige ags. glossen mede, die tot de alleroudste behooren welke ons bekend zijn en stellig in de eerste helft der achtste eeuw zijn geschreven. De eerste luidt: ‘crates gaerdas cirographa’. Dit crates verklaart Steinmeyer als χάρτης, natuurlijk in verband met cirographa dat er op volgt, en voorts teekent hij aan: ‘die ae. gl. verstehe ich nicht’. In Band XXXIV pg. 210 wijdt Kluge aan dit gaerdas een opstelletje, dat in de eerste plaats tegen Sievers gericht is, die in Murrays New Engl. Dict. sub voce book en in Pauls Grundriss de gewone etymologie van boek verwerpt en het woord met skr. bhaj ‘deelen’ in verband brengt. Ik geloof niet dat er velen zullen zijn die, door Sievers' argumenten overtuigd, de oude etymologie van boek zullen hebben opgegeven. Kluges bewijsvoering moge twijfelaars het goed recht dier oude afleiding leeren inzien! Evenwel - ik ga geen stap verder en moet uitdrukkelijk tegen het slot van Kluges opstel verzet aanteekenen. Dit luidt aldus: ‘Der eigentliche name des runenstäbchens, der virga arboris frugiferae war urgerm. bôkstaƀa eigentl. “buchenstab”. aber so gut wie “stab” kann einmal auch “stecken” diese bedeutung gehabt haben, und ae. geard, ahd. gart bedeutet “stecken”. Die von Steinmeyer mitgeteilte glosse gaerdas ist die pluralische übersetzung eines singularischen χάρτης, χειρόγραϕα, hat also die bedeutung “schriftstück, urkunde”, wodurch wir wider an got. bôkôs “buch” zu bôka f. “buchstabe” erinnert werden. es ist ein ae. singular bók-geard synonym mit bók-stoef zu vermuten, und wie uncomponiertes stoef als “buchstabe” nicht auffällt, darf auch gleichbedeutendes geard nicht verwundern’. In spijt van dit verbod, zou ik er mij ten zeerste over verwonderen wanneer een geleerde der achtste eeuw, dus minstens honderd jaar nadat in Engeland met Latijn schrijven en interpreteeren een begin was gemaakt, een woord als crates i.e. c(h)irographa aan den minder kundigen latinist door den pluralis

[p. 20]

van geard ‘stek, stok, gard’ had willen verduidelijken. Dit geard zou dan een bôcgeard zijn, maar mist het element bôc waar alles op aankomt. En gesteld al, dat het woord dezelfde verkorting gedoogd had als stoef, dat zonder nadere aanduiding ook letter beteekent, wie zou in de achtste eeuw een stuk perkament of een vel papier met een ‘stokje’ hebben willen gelijkstellen? Stokjes hetzij dienstdoende om er runen op te snijden hetzij met runen besneden, of wel ‘letters’ zijn beide zeer ongepaste en onjuiste verklaringen van crates i.e. chartes. En wie geeft ons het recht aan te nemen dat we met een minder nauwkeurige glosse te doen hebben, wanneer de letterlijke opvatting van crates plur. d.i. horden, teenen omheiningen of schuttingen (ook tralies, zie Du Cange), een gewenschten zin geeft? Immers ags. geard got. gards is in de eerste plaats wel geen horde, maar toch stellig en zeker een omheining, en een teenen omheining is ook een crates. In dezen zin treffen wij het aan Matth. XXI vs. 33 (Rushworth MS) waar we lezen: sepe(s) (saepae): heage l. geard; gemeenlijk beteekent geard got. gards, een omheinde plaats, hof, erf, woning enz. al naar gelang van den samenhang, en juist daarom is de Rushworthglosse zooveel waard. Vergelijk verder Corpusglosse N^o. 606: crates, hegas. Met het gewone crates nu en niet met het monstrum dat door het grieksche c(h)irographa geglosseerd en dus als χάρτης moet worden opgevat, hebben we hier te doen. En daarmede valt mijns inziens de hypothese, dat een ags. geard got. gazds ooit den zin van bôcgeard gehad zou hebben en dienst zou kunnen doen om de verklaring van bôcstoef als beuken stokje te staven. Het bestaan van het woord geard = got. gazds mag voorts betwijfeld worden, zoolang geen betere bewijsplaatsen daarvoor zijn gegeven dan Aelfrics cynegeard (Wr. gl. 155, 12), dat elders, en volkomen terecht, cynegerd, cynegyrd luidt, in den zin van ‘schepter’. Het glossarium van Aelfric is van vrij laten tijd en alles behalve zonder fouten. Dit gerd, gyrd, ows. gierd, eng. yard, is natuurlijk hd. gerte ons gaarde (gard) ‘roede’. Een tweede voorbeeld van geard, in den gen. plur. gearda, lezen

[p. 21]

we in de Chroniek a^o 852 (Earle pg. 67), waar het geinterpreteerd wordt door ‘faggots’, ofschoon onmiddellijk daaraan sixtiga fôðra wuda voorafgaat: een zeer late copie van het origineele charter der in de Chroniek vermelde schenking vinden we in het Cartularium Saxonicum van De Gray Birch II pg. 59 N^o. 465: sixtiga foðra wuda & twoelf foður groefan & sex foður gearda. Maar de taalvormen van het stuk zijn van zoo laten tijd, dat met geard zeer wel het oudere gerd, d.i. echt ws. gierd, later gyrd, ‘roede, teen’ bedoeld kan zijn (ea als latere breking van e). Ook de beteekenissen stemmen niet overeen: got. gazds, ohd. en mhd. gart, on. gaddr, mnl. gaert beteekenen alle prikkel, aculeus, stimulus, niet roede, virga: zonderling zou het zijn, dat een ags. geard daarvan afweek om geheel noodeloos den zin van gerd, gierd, ohd. gerta, mnl. gaerde aan te nemen. Ja, men mag een stap verder gaan en de vraag opwerpen of werkelijk ohd. gerta, hd. gerte, ags. gerd, gierd, gyrd, ons gaarde, gard wel etymologisch met bovengemeld got. gazds en zijn verwanten samenhangen. Wel is waar bestaat een on. gedda als afleidsel van gaddr, maar het woord beteekent geen roede, maar snoek, en kan, ook om andere redenen, met ohd. gerta enz. niet worden geidentificeerd. Welk recht heeft men om de landläufige etymologie van gerta als ondersteld got. *gazdi, -jôs staande te houden? Mij dunkt geen recht hoegenaamd. Got. gazds, mnl. gaert hebben niets met ags. g(i)erd mnl. gaerde ‘roede’ uit te staan. In het Angelsaksisch wordt een ogerm. azd met of zonder umlaut tot eord: reord, got. razda, waarvan afgeleid gereorde in de bet. van ‘taal’ en ‘maaltijd’ en hiervan weer gereordan; heordan ‘hards of flax’ vinden we reeds in de Corpusglossen 1908 (stuppa), in de Cleopatraglossen (Wr. 383, 9; 451, 27 vgl. 492, 38), en vergelijkt men terecht met on. haddr ‘haar’ d.i. hazdz. Indien nu ags. gierd, gerd werkelijk een r uit z had, waarom luidt het woord dan niet geord? En hetzelfde is van toepassing op Kluges ondersteld geard ‘stokje’, waaraan ik voorshands alle geloof ontzeg.

Leiden 6 Oct. 93.

p.j. cosijn.