Tiecelijn. Jaarboek 3 (jaargang 23)

[p. 449]

Recensie

Het venijn zit in de staart. Over een pijnlijke poging tot menswording in Apenland
Yvan de Maesschalck

De tijd dat de Nederlandse literatuur uit de achttiende eeuw werd afgedaan als saai en inspiratieloos ligt intussen al een paar decennia achter ons. Dat blijkt niet alleen uit het groeiend aantal publicaties over die ooit geminachte (tussen)periode,¹ maar ook uit het feit dat de literaire teksten zelf opnieuw toegankelijk worden gemaakt voor een groter publiek. De in 1993 gepubliceerde biografie over de weliswaar in het Frans schrijvende, vooruitstrevende Belle van Zuylen (1740-1805) kan gelden als een opmaat van belang.² Maar ook de pas verschenen heruitgave van J.A. Schasz' Reize door het Aapenland, eerst verschenen in 1788, past heel mooi in het plaatje.³ Het gaat om een herdruk van de derde editie (2007), een zogenaamde ‘leeseditie’ waarin ‘evidente drukfouten zijn verbeterd’ (zie p. 123). Ze bevat, behalve een merkwaardig reisverslag (p. 11-90), een aanstekelijk voorwoord van Gerrit Komrij en een uitvoerig, deskundig en wervend nawoord van editeur Peter Altena, gevolgd door een omvangrijke lijst van de ‘gebruikte literatuur’.

Het verhaal zelf is vrij rechtlijnig opgebouwd en voert een ik-figuur ten tonele die voor de moeilijke keuze geplaatst wordt zijn vrouw, dienstmaagd, paard en hond van een gewisse verdrinkingsdood te redden. Omdat hij maar één van hen de hand kan reiken, leidt zijn besluiteloosheid tot hun aller dood. Hoewel hij wellicht voor zijn vrouw had kunnen kiezen, pleit hij onschuldig: ‘Ik riep al de Heiligen tot getuigen van mijn onschuld, en betoogde, dat mijn delibereeren, welk een wreedheid men daar ook van maaken wilde, loutere menschlievenheid geweest ware’ (p. 20). Wanneer hem echter ter ore komt hoe zijn oorspronkelijke misdaad algauw buiten proportie wordt uitvergroot, verlaat hij met bekwame spoed zijn vaderland en slaat de weg in ‘naar 't Aapenland’, in de hoop dat ‘aaplievenheid goedkoper weezen (zal)’ (p. 25).

Het kan niet verbazen dat hij net als Dante in een ‘onguur groot Woud’ terechtkomt, waar hij niettemin ‘ongemeen lekkere vrugten van allerlei soort’ vindt ‘aan den boord van een ruischend beekje’ (p. 26).⁴ Hij wordt er gastvrij

1 Zie daarover de uitvoerige beschouwing van André Hanou, Nederlandse literatuur van de Verlichting (1670-1830), Uitgeverij Vantilt, 2002, p. 20-21 (‘Het beeld van cultuur en literatuur in de Nederlandse Verlichting is, hoe dan ook, de laatste decennia niet alleen bijgesteld, maar grondig veranderd’). Zie verder het baanbrekende werk van Peter Altena, B.J. Buijnsters, Johanna Stouten, Jozef Smeyers e.a. over deze periode. In 2012 wordt ook het vierde deel verwacht van de Geschiedenis van de Nederlandse Literatuur, gewijd aan de achttiende eeuw en geschreven door Joost Kloek.

2 Het gaat om het boek van Pierre H. Dubois & Simone Dubois, Zonder vaandel. Belle van Zuylen 1740-1805, Confrontatie met het leven, Een biografie, Amsterdam, 1993. Dat Van Zuylen wel degelijk tot de Nederlandse literatuur gerekend wordt, moge blijken uit het aan haar werk gewijde stuk van Johanna Stouten in M.A. Schenkeveld-Van der Dussen (red.), Nederlandse Literatuur, een geschiedenis, Groningen, Martinus Nijhoff Uitgevers, 1993, p. 366-371.

3 Uitgerekend in dat jaar vertolkte Johannes Kinker zijn onvrede met de toestand van de Nederlandse letteren in de vorm van een kaart die hij publiceerde in de Post van den Helicon (1788). Wie zich er een idee van wil vormen, kan terecht in: René van Stipriaan, Het volle leven. Nederlandse literatuur en cultuur ten tijde van de Republiek (circa 1550-1800), Amsterdam, Prometheus, 2002, p. 307. Dezelfde kaart is ook opgenomen in het al geciteerde overzicht Nederlandse Literatuur, een geschiedenis (p. 372).

4 In een voetnoot wordt eraan toegevoegd dat het ‘landschap kenmerken vertoont van de locus amoenus, een uit de oudere literatuur bekende topos van een plaats in de natuur die uitnodigt tot het beleven en bedrijven van de liefde’ (zie p. 26). Deze bedenking klinkt de Reynaertlezer wellicht als muziek in de oren.

[p. 450]

ontvangen en is er getuige van hoe een verhitte politieke discussie ontstaat over de manier waarop het apendom zou kunnen opklimmen tot het mensdom. De apen (bavianen), die geen namen maar nummers dragen, geraken hoogst verdeeld over de vraag of het afhakken van de staart niet het middel bij uitstek zou zijn om het begeerde doel te bereiken. De ‘Nommerééniaanen’ (aanhangers van aap Eén) zijn voor het behoud, ja zelfs voor de eventuele toevoeging van nog een staart, terwijl de ‘Vijfiaanen’ de ‘afkapping’ voorstaan. Gesteund door de ‘Afkappiaanen’ (zie p. 77) en mede verleid door een ‘mekel heere’ apinnen, wordt ‘overeenkomstig de propositie van Nommer Vijf’ (p. 75) uiteindelijk overgegaan tot de ‘generale afkapping’ van alle apenstaarten, op die van de tegenstanders na.

Hoofdstuk 32, ‘de vrijwillige afzetting’, beschouw ik als het absolute hoogtepunt van deze korte roman. Hoe de apen in om elkaar heen sluitende kringen opgesteld worden, voorzien van bijl en kapblok, en onder het welwillend oog van de zon⁵ elkaar met één collectieve houw een staart kleiner maken, in willoze gehoorzaamheid aan de apenleiders die het sein tot de ‘afkapping’ geven, behoort tot het allerbeste dat ik ooit in een satirisch geschrift heb gelezen. Het zou deel moeten uitmaken van de leeslijst waarmee ieder jong mens na gedane middelbare studiën het volle leven wordt ingestuurd. Als waarschuwing tegen het gevaar van volksverlakkerij, politiek opportunisme en kuddegeest, is het wat mij betreft, echt onovertroffen en hilarisch. Het laat zich denken dat er tussen de verlichte eeuw van Schasz en de prille eenentwintigste eeuw nauwelijks tijd vergleden is: wat geldt voor toen, geldt onverkort voor vandaag. Een gevolgtrekking waar contemporaine schrijvers als Pol Hoste en Will Self zich helemaal in zouden kunnen vinden en die de actualiteit van de achttiende eeuw in het juiste daglicht plaatst.⁶ De fysieke en mentale gevolgen zijn niet te overzien en zijn bovendien onheelbaar: voor de ‘ontstaarte’ apen resten alleen bloed, ellende en ondraaglijke fantoompijn. Ze beseffen nu pas bedrogen te zijn door de ‘vervloekte’ Nommervijfiaanen: ‘Eindelijk, door verlies van bloed en hevigheid van pijn, stortede het gansche Aapendom, dat, helaas niet meer dan uit vel en beenen bestond, in onmagt daar heenen’ (p. 87).

Dat de verdwaalde ik-figuur deze gemeenschappelijke verminking moet meemaken, is nauwelijks aan te zien. ‘Ik zat op een hoogen boom en beschouwde de zieltoogende Aapennatie met weenende oogen!’ (p. 89). Gelukkig voor hem komt er een einde aan zijn plaatsvervangend leed. In het laatste hoofdstuk blijkt hij ontwaakt te zijn uit een bange droom. ‘Ik keek naar de rimpels en het geele vel van mijn Vrouw; naar den dikken buik van mijn Dienstmaagd, en viel

5 De topos van de goedkeurend toekijkende zon doet me onwillekeurig denken aan de zonnemetafoor in Bredero's beroemde liefdessonnet met de volgende beginverzen: ‘Vroegh in den dageraet, de schoone gaet ontbinden / Den Gouden blonden tros, Citroenich van coleur’.

6 Over de onverminderde actualiteit van de achttiende eeuw, zie o.a. Pol Hoste, Brieven aan Mozart (1991), p. 30 en Foto's met de aap (1997), p. 95-97.

[p. 451]

andermaal in een raazernij, die nog erger was’ (p. 90). Aldus de slotwoorden van een verhaal dat in alle vezels de kenmerken van de achttiende-eeuwse literatuur in zich draagt en die tegelijk in aanzienlijke mate overstijgt. In wat volgt zou ik op dat ene punt nader willen ingaan, in het besef dat kwesties over het auteurschap, de politieke relevantie en humanistische toonzetting door andere auteurs afdoende zijn behandeld.⁷

Een eerste - en misschien wel het wezenlijkste - aspect betreft de al genoemde satirische inslag van het verhaal. Het kan geen lezer ontgaan dat het zogeheten apendom waarin de naamloze verteller verzeild geraakt, het sluitende alibi biedt om het mensdom onderuit te halen, in de flank te treffen, voor schut te zetten. Het gekuip, de filisterij, het als altruïsme vermomde eigenbelang, de laaghartigheid, de zucht naar intriges, de politieke kortzichtigheid die des mensen zijn, blijken onverminderd ook des apen. Wie ‘mijne apen’ zegt, zegt tegelijk ‘mijne heren’ en omgekeerd. Er heerst, volgens de voorstelling van doctor medicus Schasz, een (bijna) volstrekt isomorfisme tussen de apenwereld en mensenwereld. Het verlangen van de apen op te stijgen naar het stadium van de mensen is dan ook volkomen denkbeeldig en lachwekkend, omdat de apen in ieder geval na hun ontstaarting de morele degeneratie van de mensensoort deelachtig zouden zijn en er vooral hun staart zouden bij inschieten.

Het procedé van zich in elkaar spiegelende werelden om de vele zwakheden van het mensdom aan de kaak te stellen, is in aanleg onmiskenbaar achttiende-eeuws.⁸ De tegenwereld of mundus inversus onthult een niet graag gehoorde, eventueel zelfs verdrongen waarheid over de werkelijke wereld. Het meest geciteerde voorbeeld in dit verband is uiteraard Jonathan Swifts Gulliver's Travels (1726), waarin de mensheid zich tot vier keer toe in de spiegel aankijkt. Hoewel de Franstalige (Voltaire, Montesquieu, Diderot) en Engelstalige literatuur (Swift, Pope, Arbuthnot) in dat opzicht exemplarisch zijn, heeft ook de Nederlandse literatuur een (pamflettaire of satirische) traditie opgebouwd die in het verlengde ligt van Schasz' Reize. Ik denk hierbij terloops aan het werk van Lodewijk van Deyssel, Willem Frederik Hermans, Gerrit Komrij, Geerten Meijsing en Arnon Grunberg.

Nauw verbonden met het vorige is het feit dat de verteller zich over heel de lijn laat kennen als een zo objectief mogelijke verslaggever wiens achtergrond of adelbrieven onnaspeurbaar blijven. Zo betuigt hij in Reize ongeveer halfweg: ‘Ik, (volmaakt onzijdig in dit geval, dewijl ik geen staart had, die men begeerde aftekappen) kon niet naarlaten mij ten uittersten te verbaazen, over dit onbegrijpelijk Enthusiasmus der Aapen’ (p. 70). Het feit dat een in beginsel

7 Deze en andere kwesties worden uitvoerig behandeld door Peter Altena in het nawoord bij de hier besproken editie (p. 93-122). Voor de auteur lijkt het vast te staan dat achter het pseudoniem de van andere geschriften bekende Gerrit Paape (1752-1803) schuilgaat.

8 De satire is uiteraard geen vondst van de verlichting, maar is toen wel tot volle ontplooiing gekomen. In onze cultuur is ze ontstaan in de Romeinse oudheid (Horatius e.a.) en heeft sindsdien hoge toppen gescheerd (cf. o.m. de Reynaertverhalen, De Byencorf der H. Roomsche Kercke (1569) van Marnix van Sint-Aldegonde, het werk van Rabelais, enzovoort).

[p. 452]

niet betrokken buitenstaander verslag doet, is niet alleen een narratieve stijlfiguur maar ook een noodzakelijk middel om dat verslag mogelijk te maken. De meest voor de hand liggende parallel geldt alweer het werk van Jonathan Swift, maar ook elders/later komt een observerend verteller of outsider herhaaldelijk voor. Een prachtig voorbeeld is de rol van de niet blind geworden echtgenote van de blinde oogarts in José Saramago's De stad der blinden (1995). Zij is het onmisbare oog van het verhaal, waarvan de verteller zich ‘bedient’ om over de toestand en evolutie van de blinden te rapporteren. Een vergelijkbare functie vervult de naamloze ik-verteller, die 27 jaar na de moord op Santiago Nasar, ‘de talloze verspreid liggende splinters van de kapotte spiegel van de herinnering weer aan elkaar’ komt lijmen in Gabriel García Márquez' Kroniek van een aangekondigde dood (1981).

Zoals de titel laat vermoeden, is Schasz' boek het verslag van een imaginaire reis,⁹ met de uitdrukkelijke bedoeling te verhinderen dat de satire, hekeling of spiegeling op een welbepaald land zou worden geprojecteerd. Wat Schasz op dat gebied presteert, sluit naadloos aan bij de vele gefingeerde reizen die in de achttiende eeuw zijn ‘gemaakt’. Ik herinner in dat verband aan (alweer) Jonathan Swifts Travels into Remote Nations of the World in Four Parts by Lemuel Gulliver, first a Surgeon, and then a Captain of Several Ships (1726), Montesquieus grandioze reis- en brievenboek Lettres persanes (1758), Gerrit Paapes De Knorrepot en de Menschenvriend (1797) en het weergaloze onafgewerkte A Sentimental Journey through France and Italy by Mr. Yorick (1768) van Laurence Sterne, waarvan overigens tien jaar voor Schasz zijn apenverhaal publiceerde al een Nederlandse vertaling bestond.¹⁰ Tussen die weliswaar illustere voorbeelden houdt Schasz' boek zich niet onaardig staande. Bovendien vormt het een schakel in de fictionele wereldreisliteratuur die ook na de verlichting is tot stand gekomen. Het volstaat hierbij te denken aan Reis om de dag in tachtig werelden (Nederlandse vertaling in 1980) van Julio Cortázar, A History of the World in 10 ½ Chapters (1989) van Julian Barnes en De wonderbaarlijke reis (vertaling van El asombroso viaje de Pomponio Flato, 2008) van Eduardo Mendoza.

Het zal duidelijk zijn dat ik de lectuur van Schasz' boek warm aanbeveel, niet alleen omdat het op allerlei manieren een plaats verdient tussen verwante teksten, maar ook omdat het een uitstekend geschreven en keurig gecomponeerd werk is. Het blijft van kop tot staart lichtvoetig en tintelend van toon, wordt op geen enkel moment vulgair of scabreus en dat ondanks de onvermijdelijke fallische connotatie die de af te hakken apenstaart heeft of hebben kan. Het feit

9 Zie André Hanou, Nederlandse literatuur van de Verlichting, p. 220-221.

10 Johanna Stouten, ‘1778: Laurence Sterne, A Sentimental Journey in het Nederlands vertaald; alleen voor gevoelige zielen’, in: Nederlandse Literatuur, een geschiedenis, p. 345-351.

[p. 453]

dat de reis naar Apenland een gedroomd karakter heeft en ingebed zit in een ruimer verhaal, maakt van Reize door het Aapenland ook een raamvertelling die bescheiden vooruitwijst naar Multatuli's Max Havelaar (1860). Dat het boek ‘geen slot’ zou hebben ‘dat het geheel naar een hoger niveau tilt’, is voor mij niet bewezen.¹¹ Integendeel, in het slothoofdstuk wordt een lus gesloten en een groteske zoektocht afgerond die elke rechtgeaarde lezer ertoe zal aanzetten zijn leesreis meteen over te doen.

11 Zie André Hanou, Nederlandse literatuur van de Verlichting, p. 214-215.

[p. 454]

J.A. Schasz M.D., Reize door het Aapenland. Voorwoord Gerrit Komrij. Editie Peter Altena, Nijmegen, Uitgeverij Vantilt, 2010, vierde druk, 128 p. ISBN 9789077503614.