Tiecelijn. Jaarboek 3 (jaargang 23)

[p. 326]

Vertaling

Garcia's relaas van de translatie van de relieken van de heilige Albinus en Rufinus
Tractatus Garsiae
Mark Nieuwenhuis

In de tijd toen Urbanus, de gierigste paus van de Roomse kerk, de in Franse kerken bijeengebrachte lichamen van de hoogst zalige martelaren, te weten Albinus en Rufinus,¹ naar Rome overbracht en ze eigenhandig, als een godvruchtig man, op de meest schitterende wijze begroef in met goud bestikte beurzen, ontdekte Grimoardus, aartsbisschop van Toledo, bij toeval enkele relieken van voornoemde martelaren en nam voortvarend het besluit om ze over te brengen naar de offerkist van de heilige Avaritia.² In de wetenschap dat hij er de bisschop van Rome een plezier mee zou doen (hij kende namelijk de deemoedigheid van de man) stak hij ze bij zich en vertrok naar Rome. De aartsbisschop van Toledo was namelijk uit op het legaat van Aquitanië dat het aartsbisdom Toledo, in overeenstemming met oude privileges, op gezag van de zalige Gregorius had verkregen.³ Vandaar dat het als een lafhartige, schandelijke daad zou overkomen als iemand die zo gewichtig, zo vadsig, zo kogelrond, zo'n lekkerbek was, beroofd zou worden van de waardigheid van zijn voorgangers.

Hoewel hij voorts volle bokalen kon legen (hij was namelijk een kei in het drinken van wijn), hoewel hij dag en nacht snurkte (hij kon namelijk niet wakker blijven), hoewel hij een pontificale pens had (zijn uitpuilende buik was namelijk flink opgezwollen omdat hij er bij vrijwel elke maaltijd een hele zalm in begroef), hoewel hij het tot zijn godsdienstige verplichtingen rekende onschuldigen in de ban te doen, rechtvaardigen te vervolgen, armen uit te zuigen en wezen met geweld van hun erfdeel te beroven, hoewel hij elke gelegenheid aangreep om te liegen (omdat hij meer dan eens reden had om zich te schamen voor de waarheid), hoewel hij, zeg ik, uitblonk in genoemde deugden en in andere, die vandaag de dag moddervette bisschoppen hogerop brengen, toch maakte hij geen schijn van kans legaat van de Roomse kerk te worden, tenzij hij de bisschop van Rome kostbare relieken van bovengenoemde heiligen zou aanbieden.

1 Urbanus verbleef van juli 1095 tot augustus 1096 in Frankrijk. Albinus is zilver (van albus, wit), Rufinus is goud (van rufus, rossig).

2 Cf. Lucas, 21:1. Citaten uit de Bijbel staan cursief. Avaritia is hebzucht.

3 Paus Gregorius VII (1073-1085).

[p. 327]

Hiermee gewapend, dat leek immers noodzakelijk, kwam hij aan in de stad Rome. Eerst ging hij bidden in de kerk van Sint-Pieter, voornaamste van de apostelen, daarna ging hij op weg naar Urbanus. Toen hij zich bij de deur gemeld had, kreeg hij dit antwoord van de deurwachter: ‘Wie op bezoek wil komen bij de paus krijgt vrije toegang als hij Albinus meebrengt.’

Een Spanjaard, Garcia genaamd, die daar samen met de aartsbisschop van Toledo was aangekomen, hoorde dat. ‘Waarom is deze boodschap dan niet op de bovendorpels en op de deurposten van het huis geschreven?’ sprak hij grijnzend.⁴ ‘Dan kunnen buitenlandse bezoekers van de paus gelovigen in verre landen bekend maken met dit schriftelijk vastgelegde Romeinse gebruik.’

Toen de aartsbisschop van Toledo eindelijk was toegelaten tot de paus (hij had hem Albinus namelijk reeds beloofd) zag hij hem zitten in een marmeren vertrek, gekleed in kostbaar purper, omringd door moddervette kardinalen.

Vier van de kardinalen droegen eigenhandig een loodzware, gouden bokaal vol voortreffelijke wijn waarmee de Romeinse bisschop voortdurend zijn verzengende dorst bluste; zijn ingewanden werden hevig geschroeid door een overvloed aan allerlei gekruide spijzen, want hij zat barstensvol specerijen. De kardinalen moedigden hem aan om flink te drinken, en toen hij een hele pint voor het heil van de wereld, voor de verlossing van de zielen, voor de zieken en gevangenen, voor de vruchten van de aarde, voor vrede, voor reizigers, voor zeelieden, voor de positie van de Roomse kerk volledig had opgeslokt en zijn bolle pens niet nog meer kon verzwelgen, moedigden de kardinalen hem nogmaals aan het tenminste te proberen, met de belofte dat zij na hem een poging zouden wagen, en dat deden ze ook om niet van bedrog te worden beschuldigd; de woorden van een priester zijn immers ofwel waar ofwel godslasterlijk. Toen de moddervette paus schijnbaar noodgedwongen drie of vier slokken had genomen, leegden de kardinalen de bokaal, en Teuzo leek niet minder deemoedigheid te hebben gehad. Daarna werd Bacchus opnieuw in goud gegoten.⁵

De hoogst zalige Urbanus werd door Teuzo hevig opgejut, vermaand en voortdurend aangemoedigd, waarbij de kardinaal telkens weer spreuken van Horatius herhaalde: ‘Wijs zou je zijn als je de wijn filtert’⁶ en ‘Wanneer je dood bent, dobbel je niet om het koningschap van Bacchus’⁷ en ‘God maakt alles moeilijk voor een mens die nuchter is.’⁸

Daarop nam de goede Gregorius van Pavia, die aan de voeten van zijn heer, de paus, zat, het boek ter hand dat wij de Anticanon of Exterminator hebben horen noemen.⁹ Hij las de volgende preek voor, waar de bisschop van Rome

4 Cf. Exodus, 12:7.

5 Cf. Ovidius, Metamorphoses VI 488. Bacchus staat voor wijn.

6 Horatius, Carmina I 11, 6.

7 Idem, I 4, 17.

8 Idem, I 18, 3.

9 Het middeleeuwse, kerkelijke recht heet canoniek recht, van canon (Grieks voor regel, richtsnoer). Een anticanon voorspelt dus niet veel goeds, zoals ook blijkt uit de andere titel, Exterminator (verjager, verbanner).

[p. 328]

een oplettend oor aan leende. Ook de kardinalen luisterden er aandachtig en goedkeurend naar. Deze preek ging zo:

‘O, hoe kostbaar zijn de martelaren Albinus en Rufinus, o, hoe zeer onze voorspraak waardig, o, hoe prijzenswaardig! Zondaars die hun relieken bezitten zullen onmiddellijk worden vrijgesproken, van aards hemels worden, van goddelozen veranderd in onschuldigen. Wij hebben simonistische bisschoppen, heiligschenners en verkwisters van hun eigen kerkelijke goederen naar de paus zien komen en dankzij de relieken van voornoemde martelaren gereinigd door de apostolische zegen, in geen enkele misdaad meer verstrikt en volledig vrij van hun oude zonden als nieuw en herboren naar huis zien terugkeren.

Wie dus besmet is met de zonde van overspel, wie beschuldigd wordt van moord, wie bezoedeld is met zondige ontucht, wie bleek ziet van ziekelijke afgunst, wie de kwalijke reputatie van meineed aankleeft, kortom alle heiligschenners, lasteraars, dronkelappen, dieven, vrekken, stijfkoppen, woestelingen, verraders, ruziezoekers, aanklagers, snoodaards, leugenaars, onruststokers - wat nog meer? - allen die vervloekt zijn, vogelvrij verklaard, gesmaad, aangeklaagd, verbannen, in de ban gedaan, kortom allen die met hun hand, tong of mond gezondigd hebben voor God moeten niet aarzelen om naar hun heer, de paus, te komen en relieken van de kostbare martelaren mee te brengen, dan wordt hen alles vergeven. Zonder deze relieken zal hun verzoek vergeefs zijn.

Kom, kom, simonistische aartsbisschoppen, aartsdiakens, abten, dekens en priors, en bied de bisschop van Rome de twee martelaren aan die toegang geven tot de Roomse kerk. Kijk, hij staat met open armen bij de deur! Kijk, hij roept allen, moedigt allen aan, nodigt allen uit en wijst niemand af die Albinus aanbiedt!

Vraag daarom met Albinus en je zult ontvangen, zoek met Rufinus en je zult vinden. Klop met een van beide martelaren en er zal voor je worden opengedaan. Want ieder die vraagt met Albinus ontvangt, en wie zoekt met Rufinus vindt en voor wie klopt met een van beide martelaren zal worden opengedaan.¹⁰ Ren daarom naar de bisschop van Rome en win met deze martelaren.¹¹ Dit is de weg die regelrecht naar de paus leidt.¹² Want hij wordt niet gelauwerd als hij zich niet aan de regels houdt.¹³ Werkelijk, dit is de goede strijd strijden,¹⁴ dit is wettig, dit is redelijk, dit is canoniek, dit is Rooms, dit is hemels, dit is katholiek: waar Albinus slaags raakt en Rufinus vecht en strijdt.

Deze martelaren wacht altijd een duurzame overwinning. Wie valt aan waar Albinus tussenbeide komt? Wie ontkent waar Albinus spreekt? Wie weigert wanneer Rufinus beveelt? Dit zijn de twee martelaren die koningen, keizers,

10 Cf. Matteüs, 7:7-8.

11 Cf. 1 Korintiërs, 9:24.

12 Cf. Matteüs, 7:14.

13 Cf. 2 Timoteüs, 2:5.

14 Cf. 2 Timoteüs, 4:7

[p. 329]

hertogen, regenten, prinsen en andere machthebbers in deze wereld moedig overwinnen. Dit zijn de twee martelaren die bisschoppen, kardinalen, aartsbisschoppen, abten, dekens, priors, levieten, priesters, diakens, subdiakens en - laat ik weinigen vrijpleiten - zelfs de bisschop van Rome triomfantelijk hebben overmeesterd.

Dit zijn de twee tijdens concilies oppermachtige martelaren, gehoorzaamd in synagogen, overwinnaars in theaters. Dit zijn de kostbare martelaren met wie de bisschop van Rome Guibert velde, Hendrik overmeesterde, de senaat bedwong, de republiek in zijn macht kreeg.¹⁵ Dit zijn de kostbare martelaren met wie de bisschop van Rome het huis van de Crescenti moedig binnendrong, de Tarpeïsche burcht krachtig openbrak, het Capitool besteeg, de kerk van Sint-Pieter zelfverzekerd heropende.¹⁶ Dit zijn de twee kostbare martelaren die Rome in het bijzonder vereert, Latium bij voorkeur omhelst en Italië buitengewoon welgezind is.

Deze twee kostbare martelaren spreken goddelozen vrij, verlossen schuldigen, bevrijden misdadigers. Dit zijn kostbare martelaren, machthebbers op aarde, heersers over de wereld, dit zijn kostbare martelaren die sluiten en niemand opent, die openen en niemand sluit.¹⁷ Want ze hebben de macht om te binden en te ontbinden,¹⁸ en wel vooral in de dagen van paus Urbanus. Want al lezen we dat andere leiders van de Roomse kerk gezwoegd hebben voor genoemde martelaren, toch behoeft het nauwelijks betoog dat de hoogst zalige Urbanus zich uiterst daadkrachtig voor hen heeft ingezet, hen bijzonder heeft vereerd, met heel zijn hart omhelsd, smachtend heeft gezocht en volledig heeft opgehemeld. Wie verliet de stad Rome immers als een balling, wie werd in ballingschap gestuurd?¹⁹ Urbanus toch? Urbanus zeg ik, de meest godvruchtige paus, een ware paus omdat hij, toen hij de bewonderenswaardige gestalte van paus in Rome had, er afstand van deed en de gestalte van een pelgrim aannam.²⁰ Want ontbrand in verlangen en liefde voor de kostbaarste martelaren Albinus en Rufinus, gaf hij zijn eigen lichaam over aan het martelaarschap, stelde het bloot aan ontberingen, onderwierp het aan alle mogelijke rampen, leverde het over aan ellende, verachtte het. Hij trok namelijk rond in koninklijk purper, in kostbare bontpelzen, met sterke en uitstekende wijn, Falerner en Massiër, met onvermengde en onversneden Thraciër, pittig gepeperd, heet gekruid, in lijdenskelken, met zaligmakende verslapping, regelmatige baden, met zijden kussens, met stapvoets gaande paarden, in een gouden wagen, met reukwerk, sieraden, met pracht en praal en verheven trots, in triomftochten, met halskettingen, met een verzadigde buik, met uiterlijk vertoon, met roem. De bisschop

15 De bisschop van Rome is paus Urbanus II. Guibert is Guibert van Ravenna, door de Duitse koning Hendrik IV naar voren geschoven als tegenpaus Clemens III. Clemens is meermalen verdreven, door aanhangers van Urbanus II in 1091, en werd uiteindelijk definitief afgezet in 1099. Met ‘de senaat bedwong, de republiek in zijn macht kreeg’ wordt bedoeld dat Urbanus II zijn macht in Rome vestigde.

16 Het huis van de Crescenti is de Engelenburcht in Rome, nabij het Vaticaan, in augustus 1098 heroverd op Guiberts mannen. De Tarpeïsche burcht is de burcht van Rome op het Capitool.

17 Cf. Openbaring, 3:7.

18 Cf. Matteüs, 16:19.

19 Met Urbanus' ballingschap wordt zijn reis door Frankrijk bedoeld (zie noot 1).

20 Cf. Filippenzen, 2:6-7.

[p. 330]

van Rome werd dus met dit soort stenen gestenigd, met dit soort zwaarden doorkliefd, door dit soort kwaadaardige demonen op de proef gesteld, door dit soort wonden omgebracht, bedreigd door lampreien, bedreigd door zalmen, bedreigd door karpers, bedreigd door verzadiging, bedreigd door dronkenschap, en dan laat ik buiten beschouwing wat de inwendige mens achtervolgt: de druk van alle begeertes waaronder de paus in Rome dagelijks staat.²¹

Dwazen menen dan wel dat hij dood is (dat was hij namelijk ook - dodelijk dronken), ook al ziet iedereen zijn lot als een straf, hij koestert de hoop op zijn hebzucht omdat de duivel hem op de proef heeft gesteld en waardiggekeurd om bij hem te zijn.²² Deze pijnen, deze beproevingen, deze ondraaglijke smarten, deze slagen, deze martelingen onderging de bisschop van Rome dus tijdens zijn bezoek aan de Franse kerken, smachtend naar Albinus, brandend van verlangen naar Rufinus. En toen bisschoppen, bevracht en beladen, en abten, bepakt en bezakt, zich naar hem toe haastten uit allerlei landen, uit ver verwijderde streken, om hem de relieken van voornoemde martelaren aan te bieden, ontving Urbanus hen persoonlijk met een woord van dank, grote devotie van zijn hart en deemoed van zijn ziel.

Overigens had hij de hoop gekoesterd dat ze hem nog meer zouden aanbieden, want de Taag en de Pactolus met hun woelend goudzand zouden hem nog niet genoeg zijn.²³ Zelfs toen hij zijn geldkisten had gevuld, zijn kas had gespekt en zijn geldbuidels had volgestouwd, leek het toch nog alsof hem niets was aangeboden; zo vurig en begerig smachtte hij naar de kostbare relieken van de twee martelaren. Daarom moedigde hij brengers van geschenken als volgt aan: “Welaan, welaan nu, zonen van de Roomse kerk, vlees en bloed van Sint-Pieter, het ware Israël, treed naderbij voor een offergave. Welaan, vervul uw offergave in één keer en zeg amen. Als iemand in het bezit is van relieken van de twee martelaren kan hij veilig naar voren treden en offeren. Wie ze niet hebben: wegwezen! Want er staat geschreven: Eer Urbanus met al je rijkdom, met het beste van de oogst.²⁴ En op een andere plaats: Ik heb jullie opgedragen om op weg te gaan en jullie vruchten, te weten Albinus en Rufinus, te dragen naar Urbanus.”²⁵

Na het aanbieden van hun offergave voegde hij hen bij het weggaan toe: “Welaan, welaan, mijn kinderen, zolang Albinus geen gestalte in u krijgt, doorsta ik telkens weer barensweeën om u.²⁶ Ga heen, ga heen zeg ik u, in vrede, en als er nog iets rest van Albinus' organen, Rufinus' ingewanden, van hun buik, maag, lendenen, nagels, schouders, hart, ribben, nek, scheenbenen, armen, hals - wat is er nog meer? - van alle lichaamsdelen van de twee martelaren, bied dat ons

21 Cf. 2 Korintiërs, 2:26-28.

22 Cf. Wijsheid, 3:2, 4-5.

23 Zowel de Taag als de Pactolus, een rivier in Lydië (tegenwoordig West-Turkije), golden in de oudheid als goudhoudend; cf. Juvenalis XIV 299.

24 Cf. Spreuken, 3:9.

25 Cf. Johannes, 15:16.

26 Cf. Galaten, 4:19.

[p. 331]

dan voortvarend aan, wetend wat geschreven staat: Verschijn niet met lege handen voor de paus van Rome.²⁷ En ergens anders: Urbanus heeft lief wie blijmoedig geeft.²⁸ Hieraan kan ik immers zien dat jullie mijn zonen zijn,²⁹ als jullie kostbare relieken komen brengen. Als jullie nog meer relieken hebben, bied ze dan volledig aan en houd niets achter, want als iemand de hele wet onderhoudt maar op een punt struikelt, blijft hij ten aanzien van alle geboden in gebreke.”^30S

O, nooit zorgvuldig genoeg gezochte, nooit volledig gevonden martelaren, van wie Roomse deemoedigheid nooit verzadigd zal worden! Hoe meer Rome deze martelaren immers achtervolgt, hen omhelst, in hen zwelgt, des te meer hapt ze ernaar, des te meer dorst ze ernaar, des te meer begeert zij ze.

O, kostbare martelaren, voor en door wie de bisschop van Rome veilig door de drie Frankrijken gereisd heeft!³¹ Toen gemeld werd dat Guibert, smachtend naar Rooms bloed, aan de voet van de bergen met zijn strijdkrachten in een hinderlaag lag, en Hendrik, gesteund door Duitse troepen, hen in de rug met de dood bedreigde, riep de zalige Urbanus, vertrouwend op zijn martelaren, immers moedig: “Met Albinus aan mijn zijde heb ik niets te vrezen, wat kunnen mensen mij doen? Beter te schuilen bij Rufinus dan te vertrouwen op mensen.”³² Zo sprak de bisschop van Rome en trok onverschrokken en ongedeerd tussen de legerscharen van de vijand door. Eenmaal ontkomen riep hij uit: “Albinus overwint, Rufinus heerst!” En alle kardinalen antwoordden: “Rufinus beveelt! O, wonderbaarlijke standvastigheid van de bisschop van Rome! O, groot en gedenkwaardig wonder van de kostbare martelaren Albinus en Rufinus! Tot in eeuwigheid hebben zij macht en roem in de dagen van paus Urbanus!”’

Nauwelijks had Gregorius deze preek tot een goed einde gebracht of hij haastte zich met zijn uitgeputte keel, verdorde tong en volkomen uitgedroogde mond naar de kelk. Maar de aartsbisschop van Toledo riep zijn drinken een halt toe; zijn preek had zijn goedkeuring volledig weggedragen en daarom liep hij onder het galmen van de volgende woorden vol vertrouwen op Urbanus toe: ‘Heilige Albinus, bid voor ons! Heilige Rufinus, bid voor ons!’

De bisschop van Rome hoorde deze bede aan en sprak: ‘Hij maakte een goed begin bij zijn aankomst!’³³

‘Het beste!’ sprak Teuzo.

‘Hij is werkelijk een zoon van de Roomse kerk!’³⁴ riep de kardinaal van Pisa uit.

‘Christus is werkelijk in zijn mond!’ zei Ranger.

‘Laten we voor hem opstaan, broeders,’ sprak de paus. ‘Laten we voor hem opstaan om hem eer te bewijzen omdat hij Albinus aanbiedt en omdat hij zo mooi zingt.’

27 Cf. Sirach, 35:6.

28 Cf. 2 Korintiërs, 9:7.

29 Cf. Johannes, 13:35.

30 Cf. Jakobus, 2:10.

31 Drie Frankrijken: de Romeinen onderscheidden verschillende delen van Gallië; hier worden Gallia Aquitanensis, Gallia Lugdunensis, Gallia Belgica bedoeld, grof gezegd Zuid-, Midden- en Noord-Frankrijk.

32 Cf. Psalmen, 118: 6, 8.

33 Cf. Terentius, Eunuchus 458.

34 Cf. Matteüs, 27:54.

[p. 332]

De kardinalen stonden op en ontvingen hem eervol. Ook de paus zelf stond op en kuste hem.³⁵ Nadat hij hem kort gevraagd had naar zijn gezondheid en de toestand van de Spaanse kerk kwam hij ten slotte ter zake: ‘Broeder, heb jij niet een paar relieken gevonden van de heilige martelaren Albinus en Rufinus, voor wie Rome ijvert?’

Daarop bood de aartsbisschop hem een immens gewicht aan relieken aan, te weten: Albinus’ ingewanden en Rufinus’ ribben, hart, armen en linkerschouder. De bisschop van Rome bracht ze over naar de offerkist van de heilige Cupiditas, naast de kapel van haar zuster, de heilige Avidissima, niet ver van de basiliek van hun moeder, de heilige Avaritia,³⁶ waar hij ze eigenhandig luisterrijk bijzette, in de heerlijkste geur van goede wil en de balsem van devotie, razendsnel, op de eerste dag van mei. De kardinalen, in hun witte alben, waren aanwezig bij de ontvangst van de heilige martelaren en riepen ‘Gelukkig, gelukkig!’

Daarna sprak de zalige Urbanus, terwijl hij de relieken van de heilige martelaren in met goud bestikte beurzen opborg, aanstampte, samenperste en verborg: ‘Deze berg rijst even hoog op als de Gargano!³⁷ Met deze stapel relieken zullen we Guibert een kopje kleiner maken, Hendrik verslaan en de senaat paaien! Ja, met deze zwaarden zullen wij strijden, met deze speren onze vijanden aanvallen, met deze lans vechten, met deze dolk tirannen doorsteken, met dit soort geschut hoge torens verslaan, met deze ijzeren stormrammen hoge muren slechten! Gezondheid en een lang leven voor wie de Roomse kerk beschermen met deze wapens, verdedigen met deze bolwerken! Wees sterk, wees sterk, mijn gelukkige kardinalen, werkelijk gelukkig omdat jullie vele drinkgelagen hebben doorstaan vanwege de gerechtigheid!³⁸ Wees sterk, zeg ik, en houd moed, allen die uw hoop vestigt op Rufinus!³⁹ Troost, troost, mijn volk,⁴⁰ zie, Albinus komt, zie, de kerk van Toledo schenkt ons Rufinus! Zie, de drie Frankrijken bieden ons hen aan! Zie Engeland, waar Albinus’ organen liggen begraven, komt tot ons! Zie Vlaanderen, rijke boezem waar de botten van de heilige martelaren rusten, dicht opeen begraven, lacht Urbanus toe! Zie, de kerk van Apulië, waar het hart van Albinus naar verluidt op eervolle wijze wordt bewaard, dient ons!

Wat valt er nog meer te zeggen? In kerken, in raadsvergaderingen, in synagogen, in theaters, in koninkrijken, in steden, op het platteland, in paleizen, in kastelen, aan land en op zee, in al deze plaatsen triomferen wij, regeren, bevelen, paaien, plunderen, stelen, slepen weg, grijpen, misleiden, bedriegen en belazeren!

Wens mij geluk, mijn kardinalen en legaten van de Roomse kerk, wens mij geluk zeg ik u, en applaudisseer voor mij! Zie, Urbanus zit in zijn majesteit

35 Cf. Matteüs, 26:49.

36 Cf. Lucas, 21:1; Cupiditas is begeerte, avidissima betekent zeer hebzuchtig, avaritia is hebzucht.

37 Gargano: een gebergte aan de Adriatische kust van Italië.

38 Cf. Matteüs, 5:10.

39 Cf. Psalmen, 30:25.

40 Cf. Jesaja, 40:1.

[p. 333]

op zijn troon!⁴¹ Zie, hij verheerlijkt zijn troon!⁴² Zie, hij plaatst zijn troon in het noorden!⁴³ Zie, hij zal zich boven alles verheffen wat⁴⁴ canoniek, hemels, katholiek, wettig is! Zie, Urbanus maakt licht tot duisternis! Zie, hij verandert goed in kwaad!⁴⁵ Zie, hij maakt kraaien wit!⁴⁶ Zie, hij verandert zwanen in zwarten!⁴⁷ Zie, hij noemt dood leven! Zie, hij verandert alsem in honing!⁴⁸

Er was, er was ooit een dag van gramschap, bitterheid, storm en verdriet toen wij ons aan rouw overgaven, toen de zetel van Rome aan Urbanus onthouden werd, toen de senaat niet op onze hand was, toen wij als ballingen voor Hendrik vluchtten, toen de fortuinlijke ketter Guibert op de stoel van de heilige Petrus troonde. Maar dankzij de genade van de heilige martelaren Albinus en Rufinus bereiken wij nu na schipbreuk de haven, wij zijn uit ballingschap naar het vaderland teruggekeerd. Wat zeggen jullie daarop, mijn kardinalen? Laten wij, aangezien alles goed is verlopen, deze dag bestemmen voor vreugde, genot en glorie.⁴⁹ Welaan, mijn kardinalen, we komen in ondiep water,⁵⁰ we varen de haven binnen,⁵¹ de hele wereld lacht ons toe. Daarom moet er nu gedronken worden,⁵² nu moeten vleselijke geneugten nagejaagd worden, nu moeten we aan de slag gaan met vlees en bloed, lekkernijen, heerlijke geuren, eetfestijnen, bloemen, kostbare kleding, specerijen, baden, drinkgelagen, huidverzorging, nagelschoonmaak, alles tenslotte, voor de rest van ons leven, wat het lichaam goed doet.⁵³

Wat nog meer? Laten we voor onze maag zorgen en onze eetlust bevredigen! Er is immers geschreven: Als je weer naar Urbanus wilt luisteren, zal het beste van het land je ten deel vallen.⁵⁴ Verslind daarom, mijn kardinalen, zalmen, eet karpers, verzwelg baarzen, slok dolfijnen op, verteer tarbotten, rijt harders open, been palingen uit, lijf lampreien in. Wat nog meer? Lucht, zee, aarde, rivieren, bronnen, moerassen, meren, beken, sleep alles aan, eet het op, slik het door, verslind het, drink, drink, mijn gezegende kardinalen, werkelijk gelukkig, want jullie begrijpen Albinus en Rufinus! Drink, zeg ik u, gekruide wijn, Massiër, Falerner, gekleurde wijn, onvermengde wijn, hysop, Aluntianer, wat meer? Vul uzelf met alle honingzoete dranken en overheerlijke sappen. Laat overal overdaad zijn, laat de duivel een arme donder zijn, laat Urbanus gezien worden als de man die hij is. Laat zien of de bisschop van Rome een keel heeft, of hij hooi om zijn hoorns heeft.⁵⁵ En daarom, mijn kardinalen, moet de geest van uw vlees voortdurend vernieuwd worden, vernieuwd worden zeg ik u, en u moet de oude nuchterheid met al haar handelingen uittrekken en Urbanus, de nieuwe mens, aantrekken.⁵⁶ Zie, zie, alles maak ik nieuw!’⁵⁷

Nadat de bisschop van Rome aldus gesproken had en de relieken van de heilige martelaren had opgeborgen, nam hij na deze preek plaats op de apostoli-

41 Cf. Matteüs, 19:28

42 Cf. Obadja, 3.

43 Cf. 2 Kronieken, 16:4.

44 Cf. 2 Tessalonicenzen, 2:4.

45 Cf. Jesaja, 5:21.

46 Cf. Ovidius, Metamorphoses II 531 e.v.

47 Cf. Juvenalis VIII 32-33.

48 Cf. Quintilianus III 1.

49 Cf. Terentius, Adelphoe 287.

50 Cf. Terentius, Andria 845.

51 Cf. Terentius, Andria 480.

52 Cf. Horatius, Carmina I 37.1.

53 Cf. Terentius, Hecyra 207.

54 Cf. Jesaja, 1:19.

55 Cf. Horatius, Satiren I 4, 34.

56 Cf. Efeziërs, 4:22-24.

57 Cf. Openbaring, 21:5.

[p. 334]

sche troon en riep de aartsbisschop van Toledo bij zich. Hij benoemde hem tot vertrouweling van de Roomse Stoel en sprak tot hem: ‘Mijn zoon, neem plaats aan mijn rechterhand,⁵⁸ want jij hebt de kerk van Rome bezocht te midden van grote vervolgingen.’

‘Heer!’ riep Garcia grijnzend. ‘Zie, mijn heer uit Toledo zit dankzij de genade van de heilige martelaren Albinus en Rufinus aan uw rechterhand. Zie, hij staat bij u. Zie, hij is een vertrouweling van de apostolische Stoel geworden. Zie, hij is uw enige zoon en van uw eigen vlees en bloed.’

‘Broeder Garcia,’ sprak de paus, ‘zo pleegt Urbanus zijn vrienden te zegenen.⁵⁹ Waarachtig, ik verzeker je: ieder die mijn wil doet, is mijn broeder en zuster en moeder.’⁶⁰

‘Heer, wie zijn uw vrienden en doen uw wil?’

‘Zij die mij kostbare relieken aanbieden zijn mijn vrienden; zij zijn het die mijn wil doen.’

‘Heer, u heeft de geest van deze wereld.’ En bij zichzelf: ‘Nooit kom ik tot u of ik ga armer weg.’⁶¹

‘Wat zei je daar, broeder Garcia?’

‘Heer, ik zei dat Catabathmon Egypte van Afrika scheidt.’⁶²

‘Broeder Garcia,’ zei de paus opnieuw, ‘ik ben de goede herder.’⁶³

‘Ja,’ sprak Garcia, ‘de goede herder.’ En bij zichzelf: ‘Omdat u uw vraatzucht goed bevredigt.’

‘Wat zei je daar?’

‘Ik zei dat Cadmus vier dochters had: Ino, Agave, Autonoë en Semele.’⁶⁴

‘Broeder Garcia, ik ken mijn schapen.’⁶⁵

‘Zeker kent u ze,’ en bij zichzelf: ‘Want u laat niets in hun beurzen achter.’

‘Wat zei je daar?’

‘Heer, ik zei dat de Rhône en de Saône in zee uitmonden.’

‘En mijn schapen kennen mij, broeder Garcia.’⁶⁶

‘Zij kennen u, dat zeg ik,’ sprak Garcia, en bij zichzelf: ‘Als een afzetter en grote dief van hun goede geld.’

‘Wat zei je daar? Ik heb je niet goed verstaan.’

‘Ik zei dat Zetes en Calaïs zonen waren van Boreas.’⁶⁷

‘Waar slaat dat op?’

‘Nergens op.’

‘Waarom heb je het dan over hen?’

‘Heer, ik heb geslapen, in beestenvellen, op de berg Parnassus, waar ik drinkend uit de bron van de Helicon de Muzen heb ingedronken. Sindsdien loop

58 Cf. Hebreeën, 1:13.

59 Cf. Terentius, Eunuchus 279.

60 Cf. Matteüs, 12:50.

61 Cf. Terentius, Eunuchus 791.

62 Catabathmon: een streek in Noord-Afrika.

63 Cf. Johannes, 10:14.

64 Cadmus: legendarische stichter van de Griekse stad Thebe.

65 Cf. Johannes, 10:14.

66 Cf. Johannes, 10:14.

67 Boreas, de god van de noordenwind, verwekte bij Oreithuia de tweeling Zetes en Calaïs, cf. Ovidius, Metamorphoses VI 711-716.

[p. 335]

ik over van poëtische zoetigheid en zit ik vol pittige verhalen.’⁶⁸

‘Ik zie dat je vol grappen zit.’⁶⁹

‘Zo is het, heer. Ik loop over van van alles en nog wat.’⁷⁰

Ondertussen keek Johannes van Gaeta naar de aartsbisschop van Toledo en zag dat hij vadsig was, wel doorvoed, deftig, kogelrond, massief, zwaar, ernstig, stram, gigantisch, reusachtig, breedgeschouderd, diepbuikig, breed in de heupen, dat zijn ogen wijd uiteen stonden, dat hij een laag voorhoofd had, een vreeswekkend gelaat, een ernstige blik, een ruige bos haar en een speknek.

Hij stond op voor de ogen van de paus en de kardinalen en riep uit: ‘Die Toledaan verdient drie kelken.’ En ze brachten hem drie kelken, waarvan hij de eerste zelf in één klap achterover sloeg en tot aan de droesem leegdronk.

Odo, bisschop van Ostia, stond erbij en riep luid: ‘Kijk, er is vrede over de eerste kelk gekomen.’

‘Zo is het,’ sprak Ranger.

Op soortgelijke wijze viel hij op de tweede kelk aan en dronk deze volledig leeg.

‘Ook deze heeft zijn bestemming gevonden!’ riep de kardinaal van Pisa.

‘Waarom niet?’ sprak Bruno.

Tenslotte greep hij de derde, sloeg deze in één klap achterover en slokte hem helemaal leeg tot op de bodem toe.

‘Het blijkt dat hij een mens is,’ sprak Teuzo.

‘Dat is het einde van de derde,’ aldus Johannes van Gaeta.

‘Zoveel is zeker,’ zei Gregorius.

‘Broeder, probeer maar,’ zo moedigde Albert de aartsbisschop van Toledo aan. ‘Proef nog wat meer en geneer je niet; het is immers warm en je reis was lang. Je bent samengesteld uit droge elementen, je kunt je niet van drank onthouden; wijn zal je goed doen. Volg het Roomse gebruik en toon ons je kracht. Laat zien wat voor man je bent. Laat ons zien dat je het legaat van Aquitanië verdient. Welaan broeder, drink, slok op, sla achterover, neem in, verslind, slurp. Zalig zijn zij die goed kunnen drinken, die zich de wijn goed laten smaken, want God heeft voor onthouders allerlei ellende voorbeschikt.⁷¹ Nuchterheid past de pauselijke macht niet.’

Zo moedigde Albert de aartsbisschop van Toledo aan toen Gregorius hem als volgt toesprak: ‘Kom, kom, Albert, draag hout naar het bos,⁷² giet gif in een slang,⁷³ giet olie op het vuur.⁷⁴ Als hij niet uit zichzelf gek wordt, maak jij hem dat.⁷⁵ Hij heeft heus niemand nodig om hem aan te moedigen.⁷⁶ Hij heeft immers zonder dat hem dat is opgedragen al drie bekers geleegd en nu zoekt

68 De Parnassus is een aan Apollo, Dionysus en de Muzen gewijde berg bij Delphi, de Helicon is een aan de Muzen gewijd gebergte in Boeotië.

69 Cf. Terentius, Eunuchus 105.

70 Cf. Terentius, Eunuchus 105.

71 Cf. Horatius, Carmina I 18.3.

72 Cf. Horatius, Carmina I 10.34.

73 Cf. Ovidius, Ars amatoria III 7.

74 Cf. Horatius, Satiren II 3, 321.

75 Cf. Terentius, Andria 698.

76 Cf. Terentius, Heauton Timorumenos 171.

[p. 336]

hij een vierde omdat zijn keel nog steeds uitgedroogd is. Geef hem dus nog een vierde met je welnemen.’

‘Drommels!’ sprak Bertrand. ‘Die barbaar, die zojuist met stoffige voeten is aangekomen,⁷⁷ heeft al drie kelken verzwolgen en smacht nog naar een vierde terwijl wij, kardinalen en legaten van de kerk van Rome, die het onder de brandende zon de hele dag hebben volgehouden,⁷⁸ oververhit raken en onze keel verdroogt van de dorst.’

‘Ik weet niet,’ sprak Gregorius, ‘hoe het met de anderen staat, maar ik zou wel een slok lusten.’

Johannes van Gaeta: ‘Jij drinken? Ja, jij zou een kruik wijn beslist in één klap en met genoegen achteroverslaan.’

Ranger: ‘Tiresias’ woorden zijn niet dichter bij de waarheid.’⁷⁹

Bruno: ‘Je spreekt heel verstandig voor een jongeman!’⁸⁰

Teuzo: ‘Uitstekend!’

De kardinaal van Pisa: ‘Broeder Gregorius, je hebt de ziel van een drinker.’

Gregorius: ‘Gelukkig ben je, broeder uit Pisa, want dit is je door mensen van vlees en bloed geopenbaard.’⁸¹

De kardinaal van Pisa: ‘Broeder Gregorius, ben je echt zo'n wijnslurper als ze zeggen?’

Gregorius: ‘Wanneer ik dorst heb, drink ik graag.’

De kardinaal van Pisa: ‘Wat?’

Gregorius: ‘Wat? De beste wijn!’

Pisa: ‘Je bent een brave borst.’

Johannes van Gaeta: ‘Hij is niet één van die mensen die ongevoelig is voor slaap.’

Terwijl ze dit zeiden - kijk! - werd de Toledaan een fles wijn aangeboden. Hoewel hij hem nauwelijks met twee handen kon optillen, sloeg hij de wijn in één teug achterover en sprak: ‘Het is warm!’

Ranger: ‘Warm?’

Albert: ‘Dat blijkt duidelijk uit de fles.’

De kardinaal van Pisa, die zag dat de fles wijn met droesem en al was gesnoten, keek naar Garcia en zei glimlachend: ‘Geef Garcia de fles van zijn meester, dan kan hij de rest van de wijn bijeenvegen en oplikken.’

‘Ik wil niet drinken,’ zei Garcia, want hij wist dat er niets meer in de fles zat.

De kardinaal van Pisa: ‘Probeer het, goede man, want de fles is nog maar half leeg.’

Garcia: ‘Ik weet het, maar ik verdien het niet. U bent kardinaal, drinkt u maar.’

77 Cf. Juvenalis I 111.

78 Cf. Matteüs, 20:12.

79 Cf. Terentius, Andria 698. Tiresias: een bekende waarzegger in de Griekse mythologie.

80 Cf. Terentius, Andria 466.

81 Cf. Matteüs, 16:17.

[p. 337]

De kardinaal van Pisa: ‘Kardinalen zijn dol op volle kelken, maar deze fles is niet vol.’

Garcia: ‘Zo is het.’

Teuzo: ‘Je hebt hem goed te pakken, Garcia.’

Na dit gesprek ging Gregorius voor de paus staan en sprak: ‘Heer, kijk toch eens wat een drinker hij is!’

‘God zij dank,’ antwoordde de paus, ‘want er is geschreven: Mijn huis moet een drinkhuis zijn.’⁸²

‘Heer, hij heeft de fles helemaal leeg gedronken.’

‘Elke boom kun je aan zijn vruchten kennen.’⁸³

‘Heer, er is niets meer over.’

‘Hij is een Romein. Waarachtig, ik zeg je dat men het legaat van Aquitanië verkrijgt door veel te drinken.’

‘Heer,’ vroeg Garcia, ‘wordt mijn meester legaat van Aquitanië?’

‘Dat wordt hij.’

‘Hij verdient het zeker,’ sprak Garcia. En bij zichzelf: ‘Mijn meester gaat niet binnen door de deur. Hij is een dief of een rover,⁸⁴ want hij koopt het legaat zelf.’

‘Wat zei je daar?’ vroeg de paus.

‘Uitstekend gedaan.’

Ondertussen raakte Gregorius volledig oververhit. De kardinalen gaven hem een kruik wijn, die hij in één teug achteroversloeg. ‘Dit is goede wijn,’ sprak hij.

‘Ik geloofje,’ zei de paus.

De kardinaal van Pisa, die zag dat de kruik helemaal leeg was gedronken, riep uit: ‘Onze broeder Gregorius had dorst.’

Johannes: ‘Dat blijkt uit de kelk.’

Bruno: ‘Er is niets over.’

Teuzo: ‘Hij is gezuiverd.’

Johannes: ‘Geen wonder, onze broeder Gregorius is de hele dag in touw geweest.’⁸⁵

Albert: ‘Hij heeft de hele dag geschreeuwd.’

Teuzo: ‘Een Rooms gesprek heeft de man uitgeput.’

Johannes: ‘Zoals een Rooms gesprek Gregorius heeft uitgeput, zo heeft Gregorius de kruik uitgeput.’

De kardinaal van Pisa: ‘Wij allen, kardinalen en legaten van de Roomse kerk, hebben dit gebruik gemeen met de zalige paus, dat wij graag drinken.’

De paus: ‘Apollo's orakel spreekt niet meer waarheid.’⁸⁶

Johannes: ‘Drinken is menselijk.’

Teuzo: ‘Wij zijn tenslotte maar mensen.’

82 Cf. Matteüs, 21:13.

83 Cf. Lucas, 6:44.

84 Cf. Johannes, 10:1.

85 Cf. Terentius, Hecyra 544.

86 Cf. Terentius, Andria 698.

[p. 338]

Nawoord

Anno 2010 zijn de katholieke clerus en het Vaticaan onverminderd in staat om schandalen te ontketenen en toe te dekken. In de middeleeuwen was dat al niet anders, getuige talloze gedichten en prozawerken waarin geestelijken worden voorgesteld als smulpapen, dronkenlappen en schuinsmarcheerders. Binnen de Latijnse literatuur van de middeleeuwen zijn bijvoorbeeld in de Carmina Burana heel wat gedichten te vinden waarin de zonden van de Roomse curie, met name geldzucht en simonie, worden gehekeld. Zoals veel middeleeuwse literatuur zijn ook deze antipauselijke, satirische gedichten veelal anoniem overgeleverd, maar in een aantal gevallen weten we wel iets over de auteurs ervan. Een bekende vertegenwoordiger van deze vaak als vaganten of goliarden aangeduide dichters is Walter van Châtillon, die onder meer gedichten als Utar contra vitia en Propter Sion non tacebo, beide opgenomen in de Carmina Burana, op zijn naam heeft staan. Walter, geboren in Rijsel, was bepaald geen zwartgallige vagebond, zoals de vaganten nogal eens worden getypeerd; hij had een prebende als kanunnik en verkeerde in de omgeving van de aartsbisschop van Reims, aan wie hij omstreeks 1180 zijn beroemde Alexanderepos (de Alexandreis) opdroeg. Een andere, vroege vertegenwoordiger van deze poëzie in Vlaanderen is Petrus Pictor (Pieter de schilder), kanunnik van de kathedraal van Sint-Omaars, die omstreeks 1100 zijn verzen dichtte. Ook in proza werd de Roomse geldzucht onder vuur genomen; een bekend voorbeeld is het Evangelium secundum Marcam argenti (Het evangelie volgens Marcus Zilverling), eveneens te vinden in de Carmina Burana. Om de bekendheid van het thema te illustreren verwijs ik ook nog even naar het verhaal van de wraak van de haan uit de Speculum stultorum (Spiegel voor dwazen) van Nigel van Longchamp (zie elders in dit jaarboek).

Volgens Thomson, de bezorger van de meest recente editie van de in deze bijdrage vertaalde tekst, is het Tractatus Garsiae de vroegste, uitvoerigste en wellicht grappigste antipauselijke satire van de twaalfde eeuw. In deze Latijnse prozatekst, een cento van Bijbelse, liturgische en klassieke citaten, is het thema van de hebzucht van de paus en de pauselijke curie uitvoerig en op komische wijze uitgewerkt. Garcia's werk is in diverse manuscripten bewaard gebleven; twee vroege handschriften (A en B) worden bewaard in de bibliotheek van het Vaticaan - het hol van de leeuw. Toch gaat het waarschijnlijk niet om subversieve literatuur van ontevreden zwartkijkers, maar om amusement, een soort gezelschapsspel vol intertekstuele verwijzingen door en voor geestelijken.

[p. 339]

In twee manuscripten wordt de tekst toegeschreven aan Garcia, in één daarvan wordt vermeld dat hij een kanunnik uit Toledo was. Het is evenwel mogelijk dat deze toeschrijving gedistilleerd is uit gegevens over de persona van de auteur in de tekst, zoals wel vaker het geval is met biografische informatie over middeleeuwse auteurs. Anderzijds is het niet onredelijk om te veronderstellen dat de auteur een Spanjaard was en banden had met de kathedraal van Toledo, aangezien een bezoek van de aartsbisschop van Toledo aan de paus in Rome centraal staat in deze tekst. Waarschijnlijk gaat het om iemand uit de entourage van aartsbisschop Bernardus, de ware naam van Grimoardus.

Bernardus van Agen, uit Frankrijk afkomstig, was monnik en abt van de cluniacenzerabdij van Sahagun in Noord-Spanje. Na de inname door christelijke legers van Toledo, de oude hoofdstad van het Visgotische koninkrijk dat in de achtste eeuw door de Moren werd veroverd, werd Bernardus in 1088 door paus Urbanus II (1088-1099), die evenals Bernardus uit Frankrijk afkomstig was en tot de orde van Cluny behoorde, tot aartsbisschop van Toledo benoemd.

Bernardus' reis naar Rome en het verlenen van het legaat zijn historisch aanwijsbaar, evenals de genoemde bisschoppen en kardinalen. Bernardus was in mei 1099 in Rome, maar hij had zijn bevoegdheden als pauselijk legaat van Spanje en Narbonne reeds in 1092 verkregen; ze werden echter opnieuw bevestigd tijdens het bezoek van 1099.

De tekst dateert waarschijnlijk uit de zomer van 1099; kort na het bezoek van Bernardus, in mei van dat jaar, stierf Urbanus II (in juli). In het verhaal wordt met geen woord gerept over de dood van de paus, zodat de tekst waarschijnlijk nog tijdens Urbanus' pontificaat is voltooid.

Satire

In de tekst kunnen vijf delen worden onderscheiden. Het verhaal begint met de komst van aartsbisschop Grimoardus naar Rome, waar hij de paus relieken aanbiedt van de heilige Albinus en Rufinus. Na dit narratieve deel volgt een spotsermoen op deze heilige martelaren. In het derde, narratieve, deel worden de relieken bijgezet. Vervolgens spreekt de paus een spotsermoen uit op de deugden van de beide heiligen en roept hij het gezelschap op om het er eens flink van te nemen. Het laatste deel bestaat uit een komische woordenwisseling tussen de paus, de kardinalen en Garcia, met vele verwijzingen naar Terentius.

[p. 340]

Zoals in veel middeleeuwse satire staat ook hier het beeld van de omgekeerde wereld centraal: Rome is het centrum van de hebzucht en Mammon is god; voor de smulpapen in de pauselijke curie is vreten en zuipen een deugd, matigheid, nuchterheid en versterving heiligschennis. Ze zien in Gods schepping enkel voedsel (Lucht, zee, aarde, rivieren, bronnen, moerassen, meren, beken, sleep alles aan, eet het op, slik het door, verslind het) en de paus met zijn alles verslindende vraatzucht lijkt op de hel en de duivel (Laat zien of de bisschop van Rome een keel heeft, of hij hooi om zijn hoorns heeft). De paus en zijn kardinalenkliek drinken niet uit de bittere kelk van het lijden die Christus dronk, maar uit een die gevuld is met uitstekende wijnen en geleegd wordt om van te genieten. Ze richten zich niet op het hemelse en spirituele; hun honger en dorst gaat enkel uit naar het aardse en lichamelijk genot.

Het Tractatus Garsiae vertoont op tal van punten overeenkomsten met de satire in de Ysengrimus, het grote Gentse dierenepos: motieven als simonie en de hebzucht van de paus en andere hoge geestelijken, hun dranklust en vraatzucht, speels gebruik van Bijbelteksten en het beeld van de omgekeerde wereld.⁸⁷ Ik geef enkele voorbeelden. In De vos en de haan, de episode waarin Reynaert afgetroefd wordt door de sluwe haan Sprotien (de vos laat zich door de haan opjutten om zijn afkomst te verdedigen en doet dan zijn bek open), scheldt de vos woedend zijn tanden uit die de haan lieten glippen. Hij barst uit in een tirade over geldzucht en omkoperij die de kerk hebben aangetast, en niet alleen de bisschoppen, maar

ook de paus in eigen persoon. De visser Kefas en de leraar Paulus zouden hetzelfde hebben gedaan, maar hadden er geen verstand van. Deze hemelse visser (de paus, MN) werpt zijn netten uit om ontelbare geldstukken op te halen, maar weinig zielen. Hij bekommert zich er niet om mensen naar hun verdiensten te beoordelen, maar naar hun geld en wie meer geeft, krijgt van hem een betere plaats in de hemel. Achteloos slaat hij de woorden van de apostelen in de wind en scheert zijn schapen met het scheermes van de aartsbedrieger Simon.⁸⁸

Niet alleen de paus krijgt ervanlangs, ook monniken die zich tot bisschop laten benoemen moeten het ontgelden, wolfsmonniken in de omgekeerde wereld van het Gentse dierenepos. In Isegrim in het klooster lezen we hoe de wolf zich in de wijnkelder van de Sint-Pietersabdij te buiten gaat aan de wijn van de monniken. Als verklaring vertelt hij de woedende broeders dan dat de orde waar hij toe behoort, die van de wolfsmonniken, op grond van mateloze hebzucht uitstekende bisschoppen levert:

87 Cf. Ysengrimus, text with translation, commentary and introduction by Jill Mann, Leiden etc., 1987, p. 127-130.

88 V 100-108; cf. Ysengrimus, uit het Latijn vertaald door Mark Nieuwenhuis, Amsterdam, 1997, p. 137.

[p. 341]

Uit het gezelschap van onze orde moet de meerderheid der bisschoppen, wier levenswandel alom gewaardeerd wordt, gekozen worden. Zij zullen laten zien hoe vroom ze hun schapen hoeden en van welke eenvoud het geloof is waarin ze God vrezen. Zij zullen bepalen dat ze alles wat in het bezit is van het volk, de clerus en de kloosters naar eigen believen en ten eigen bate mogen ontvreemden door middel van geweld, gebeden, processen, mooipraterij, bedrog, dreigementen en alle andere middelen die orde, moraal en matigheid vreemd zijn. Deze regel is slechts gedeeltelijk bekend bij de bisschoppen die uit de clerus gekozen worden en zij houden zich er, zoals ze geleerd hebben, slechts gedeeltelijk aan. Zij slurpen niet alles op, maar drinken mondjesmaat. Misleid door wat ze gepakt hebben, laten ze toe dat nog meer achterblijft. Daarom moet het verstandige deel van de clerus heilige kloosterlingen uitkiezen die als principe hebben dat ze niets laten liggen en die eerst grijpen, dan schrapen en tenslotte likken. Heus, heel de regel der deugden is voor hen een open boek.
Omdat ik op grond van dezelfde goede manieren bisschop hoop te worden, demonstreer ik van tevoren publiekelijk mijn ijver: ik verslind, plunder en slok op. Door alle vaten te legen en de wijn te laten stromen, heb ik met één voortreffelijke daad ontelbare dagen bespaard. Daarom wilde ik, uit verlangen mijn gulzigheid in één klap bekend te maken, een schitterende daad stellen zodat men op mij als een geschikte kandidaat een beroep zal doen in geval er een bisschop verjaagd is omdat hij te spaarzaam plundert.⁸⁹

Beide teksten staan in dezelfde traditie van antiroomse satire, die in de elfde eeuw zichtbaar wordt en in de twaalfde eeuw een geweldige bloei beleeft. Zoals in de Ysengrimus te zien is, en ook in de al eerder genoemde Speculum stultorum (Spiegel voor dwazen) van Nigel van Longchamp, werd deze satire ook graag verwerkt in het dierenepos. En dan is de wolf, voor middeleeuwers het vraatzuchtige roofdier bij uitstek, natuurlijk een prachtige verpersoonlijking van de herder die zich niet om zijn schapen bekommert maar enkel om zijn buik: een wolf in schaapskleren.

89 V 997-1022; cf. Ysengrimus, uit het Latijn vertaald door Mark Nieuwenhuis, p. 168-169.

[p. 342]

Verantwoording

Ik heb de tekst vertaald naar de editie van Thomson (Tractatus Garsiae or The translation of the relics of SS. Gold and Silver, edited with introduction, text, translation and notes by Rodney M. Thomson, Leiden, 1973). Bij het schrijven van het nawoord en de aantekeningen heb ik gebruik gemaakt van Thomsons editie, María Rosa Lida de Malkiel, Estudios de Literatura Española y comparada, Buenos Aires, 1966, p. 1-13, en Martha Bayless, Parody in the Middle Ages. The Latin Tradition, Ann Arbor, 1996, p. 145-153. Bijbelcitaten zijn overgenomen uit De Bijbel. De nieuwe Bijbelvertaling, 's-Hertogenbosch/Leuven, 2004.