Tiecelijn. Jaarboek 1 (jaargang 21)

[p. 220]

Recensie

Regisseur Ast Fonteyne en Reynaert de vos
Marcel Ryssen

Ast Fonteyne en Reinaert de Vos is een boek dat mij met heimwee heeft vervuld. Het deed mij voortdurend denken aan mijn eigen collegetijd in Tielt. Ook wij speelden er toneel. Zware stukken soms, van Shakespeare en Vondel tot Verschaeve. De gluiperige figuur van Shylock uit De koopman van Venetië maakte op mij een diepe en onvergetelijke indruk. Wat o.a. Fons Fraeters over zijn vroegere toneelavonturen in dit boek vertelt, kan ik volmondig beamen: dit jonge plankenavontuur was bepalend voor het verdere leven. Van Ast Fonteyne heb ik toen amper gehoord. Zijn vinnige regies bleven mij onbekend. De man in Tielt was toen Antoon van der Plaetse, trouwens geen onbekende voor Ast Fonteyne, maar in het hoofdstuk ‘Ast en enkele markante figuren’ lees ik niets over hem. En wat Reynaert betreft, deze onkuise schurk kruiste in onze collegetijd nauwelijks onze zedige paden. We slabberden hoogstens een teugje honing met Bruun, waarbij de ‘pape’ dan wel veilig in zijn pastorie bleef en de parochianen bij hun dagelijkse bezigheden.

Dit boek komt ook net op tijd. In de snelle tijd waarin waar we leven, komt het verleden al heel vlug in de verdrukking. Waardevolle mensen van 50 jaar geleden zijn goed voor de vergetelheid. Bovendien worden de antagonisten van vroeger oud en hun getuigenissen zouden anders verdwijnen. Waardevol erfgoed dat gelukkig door

[p. 221]

enkele literaire genootschappen niet totaal achter de schreeuwerige en zogezegd vooral originele (dikwijls holle) coulissen wordt weggeduwd. We denken dan aan werk van Multatuli, Couperus, Streuvels, De Pillecyn, Claes, Timmermans, maar binnenkort ook wellicht aan Boon en Claus. En waarom ook niet... Ast Fonteyne. De lezer maakt kennis met een figuur van bijzondere betekenis voor de toneelopleiding van honderden jongeren. En niet alleen hun toneelopleiding. Zijn strenge regie, zijn enthousiasme, zijn tot in de laatste hoekjes en kantjes uitgestippelde voorbereiding prikkelden het zelfbewustzijn, de zelfzekerheid en de spreekvaardigheid van vele jonge mensen. Bijzonder interessant in het boek zijn de vele getuigenissen van oud-spelers, toen de jonge snaken, nu de oudere generatie. Zelfs al moesten zij - zoals het boek anekdotisch illustreert - ‘theaterbeul’ Ast Fonteyne voor lief nemen. De getuigenissen klinken echter positief en beklemtonen de grote waarde die het schooltoneel in Vlaanderen in pedagogisch opzicht had.

Het boek leest vlot onder andere vanwege het soms anekdotische karakter van de vele getuigenissen. Je krijgt een werkelijke inkijk in de vele situaties en de toestanden die studententoneel met zich meebrachten, tot in het grappige en zelfs het absurde toe. Hoe bijvoorbeeld op een ontiegelijk uur de studenten uit hun alkoven werden getrommeld om - met de ‘slapers’ nog in hun ogen - zich in het vel of pluimen van Bruun, Isegrim en andere Cantecleers te wurmen. En hoe het netelige probleem van de vrouwenrollen werd ingevuld. En dan heel in het bijzonder: hoe die schurk van een Reynaert toch vaste voet kreeg in strenge Vlaamse colleges waar je nooit met twee samen mocht staan praten wegens het gevaar van de ‘vuile klap’. Waarna een beangstigde priester-titularis van de retorica dan pas de zogenaamde seksuele voorlichting gaf aan de onwetend geachte achttienjarigen. Prettig voor wie het allemaal heeft meegemaakt zijn de in het boek gepubliceerde oude foto's. De ‘klas-lichtdrukmalen’ van toen tonen de stijfgerokte ‘papen’ op de eerste rij, braafjes zittend of staand voor de meute fatsoenlijke leerlingen. Even amusant was de lectuur over de bruingerokte paters die als repetitoren de rechterhand waren van regisseur Ast Fonteyne. En dan maar denken aan die geile vos die grof de draak steekt met zich vetsmullende papen die bovendien hun alkoven bevrachtten met een sappige Julocke. En Ast Fonteyne vlamde er het enthousiasme in, streng maar zeer overtuigend. Je ervaart in het boek van welke betekenis Ast Fonteyne geweest is voor de bekendheid van Reynaert, de roemrijke (en roemruchte) middeleeuwse vos, in de opleiding van vele Vlaamse intellectuelen en hun klasgenoten, gezinsleden en bekenden.

Ast Fonteyne en Reinaert de Vos is ook een aangenaam en aantrekkelijk boek om er zo maar doorheen te bladeren. Rijk geïllustreerd als het is, kan je het zelfs een ‘kijkboek’ noemen. Scènes uit het toneel, een blik op de toneelzalen in de scholen van toen (helaas vandaag meestal opgeofferd aan andere bestemmingen door het onophoudelijk groeiend eisenpakket in het huidige onderwijs), regieschetsen en -notities,

[p. 222]

decor- en kostuumontwerpen. Maar ook vrienden en kennissen van Ast Fonteyne, merkwaardige ex libris en vele bekende en onbekende reynaerdiana (zo een nooit in de literatuur vermeld aardigst blad van koekjesfabriek De Beuckelaer met prenten van Edward Pellens uit het midden van de twintigste eeuw). De illustraties doorheen het boek wisselen elkaar rijkelijk in kleur en zwart-wit af.

Het boek zet niet alleen Ast Fonteyne in de kijker. De Reynaertgeïnteresseerde kan zich overvloedig laven. Het gedetailleerde verhaal, een kijk op de ‘internationale’ rode schurk, de toneelvos van Paul de Mont met belangrijke gegevens over het Vlaamsche Volkstoneel, waarvan anders belang en geschiedenis ook in de coulissen dreigen te geraken. Verder krijgen we inzicht hoe Reynaert in de loop van de tijden evolueerde - van negatief tot eerder positief -, hoe de leperd zich een plaats wist te veroveren in de collegesteden Lokeren, Herentals, Hoogstraten en Mechelen (of welke bestaande aanknopingspunten men er met de Reynaert had). De nadruk in het boek ligt op het Sint-Anthoniuscollege van Lokeren. Lokeren krijgt ook veel aandacht wat het ‘Nachleben’ van de Reynaert betreft. Zo bijvoorbeeld hoe Reynaert in Daknam verzeilde en hoe Stijn Streuvels er de Reynaertroute inreed (met unieke foto's). Breder vernemen we hoe langsheen Vlaamse wegen in de jaren 1950-1960 de vossensporen werden gevolgd en hoe Reynaert zich wetenschappelijk, cultureel, toeristisch, pedagogisch en zelfs politiek wist te nestelen. De Orde van de Vossenstaart kwispelt even het stof van onbekendheid weg en dit via Fonteynes vriendschap met Bert Peleman (ze leefden niet altijd even vredig samen). Rik van Daele zorgde voor de diverse vossenhoofdstukken. Deze vossendeeltjes zijn bijzonder bevattelijk, herkenbaar, zeer concreet gespijsd, ja een echte Reynaertcatechismus voor de leek, een korte ‘Reynaertencyclopedie’. En soms dacht ik zelfs: zou de titel Reinaert en Ast Fonteyne niet juister zijn geweest? Alhoewel...

Lokeren komt ruim aan bod (30 pagina's; te ruim misschien, zodat Ast Fonteyne wat op de achtergrond geraakt). Het Sint-Antoniuscollege en het cultuurleven in Lokeren tussen 1949-1969 worden beschreven met grote ijver en zin voor accuratesse en volledigheid door de bekwame hand van de vaardige historicus en oud-burgemeester Hilaire Libaut. Uiteindelijk maakt de lezer ook kennis met enkele markante figuren uit Lokeren: burgemeester Prosper Thuysbaert (Rik van Daele), rector Pater Myncke en jeugdschrijfster Yvonne Waegemans (beiden door Lucien de Cock). Het zijn biografische zijsporen die echter de figuur van Fonteyne, het Reynaertmotief en de culturele context uit de jaren 1950-1960 in Lokeren verantwoord aanvullen.

Lucien de Cock (bekend geriater, duizendpoot, kerkhovenspecialist en ook oudleerling van Fonteyne en de voorzitter van het ‘Ast Fonteyne’ genootschap) schetst de levensloop en het testament van Ast Fonteyne. Hij stelt ook de werking van het ‘Ast Fonteyne’ genootschap, initiatiefnemer van het boek, voor. De Cock vult Fonteynes toneelactiviteiten en leraarschap in de colleges van Lokeren, Hoogstraten, Mechelen

[p. 223]

en Herentals kleurrijk en concreet in. Hugo Govaert, eveneens bestuurslid van het genootschap en een begaafd voordrachtkunstenaar en acteur, heeft de getuigenissen opgetekend.

De lezer is dus te gast bij goed volk, een schare wetenschappers die hun vakgebied kennen en het zo kunnen verpakken dat het kleed ook de doorsneelezer zonder haperen past. Bijzonder handig is dat je het boek niet direct in de aangewende volgorde lezen moet. Je kunt er je ding uitpikken en daarbij dan steeds een brug slaan naar de andere hoofdstukken. Een uitgebreid biografisch vademecum en een index op persoonsnamen maken het boek tot een handig instrument om te identificeren en het belang of aandeel van een of andere bekende of minder bekende af te lijnen. De literatuurlijsten na bijna ieder hoofdstuk bewijzen echter zeer zeker dat de auteurs niet over één nacht ijs zijn gegaan. Ze prikkelen meteen de lust om verder te neuzen in deze rijke tuin van het toneelleven in Vlaanderen en tussen de bloemrijke reynaerdiana.

Ast Fonteyne en Reinaert de Vos is een prachtig uitgegeven boek met een harde omslag, mooi papier, een sterke lay-out en prachtige fotografie. Davidsfonds/Leuven en het ‘Ast Fonteyne’ genootschap vzw verdienen een pluim. We mogen het boek gerust indelen in het genre van het ‘kunstboek’. Daniël Peetermans ontwierp de blije en speelse omslag. Die refereert aan de omslag van de eerder door de Ast Fonteynestichting en het Kadoc bij de Universitaire Pers Leuven uitgegeven Ast Fonteynemonografie. Beide omslagen vertellen met foto's, toneelfiguren en regiekrabbels het verhaal van de regisseur. Op de voorgrond van het nieuwe boek ‘kleuren’ de kostuums van Bruun, Tibeert, Nobel en Cantecleer met zwier het podium tegen een achtergrond van regieaantekeningen. In de linkerhoek ‘droomt’ Ast Fonteyne (via een zelfportret) in het gezelschap van een gretig kijkende Reynaertkop die spottend over zijn schouder het publiek aankijkt.

Eén vraag blijft onbeantwoord. Had Ast Fonteyne andere Reynaertaanknopingspunten of -sympathieën buiten het toneel? Was hij een Reynaertfreak of een eerder occasionele liefhebber? Het bekende biografische materiaal en het overgeleverde archief leverden weinig sporen in de richting van de eerste veronderstelling. Zijn vriendschap met reynaerdist Bert Peleman kende hoogtes en laagtes. Associeerde hij de vos met zijn oud-leerling en jeugdvriend? En was het - net als met de oorspronkelijke vriendschap - daarna gedaan?

Conclusie: Ast Fonteyne en Reinaert de Vos is een aanbevelenswaardig boek. De vele details en de sterke getuigenissen tekenen geleidelijk aan een scherp portret van de regisseur en zijn persoonlijkheid. De lezer verneemt wie Ast Fonteyne werkelijk was, wat hem dreef, wat zijn grote kwaliteiten en zijn kleine kantjes waren. We zijn getuige van zijn doortastendheid en zijn grote gave om anderen te enthousiasmeren.

[p. 224]

We ontdekken vooral zijn bijzondere rol en betekenis bij en voor het Vlaamse toneelleven kort na de Tweede Wereldoorlog. Ast Fonteyne vormde daarenboven een generatie jeugdige intellectuelen, een vorming die een ruimer gebied bestreek dan het toneel. Ast Fonteyne verdient deze aandacht in dit veelzijdige boek. Het haalt hem meteen uit de dreigende vergetelheid.

Lucien de Cock, Rik van Daele, Hugo Govaert en Hilaire Liebaut, Ast Fonteyne en Reinaert de Vos, Leuven, Davidsfonds/‘Ast Fonteyne’ genootschap, 2007.
ISBN 978-90-5826-495-4