Tiecelijn. Jaarboek 1 (jaargang 21)

[p. 216]

Recensie

Reinardus 19
Marcel Ryssen

Tijdens de maand augustus van 2005 hield de International Reynard Society in de Westfaalse universiteit van Münster haar zestiende colloquium. Amand Berteloot was verantwoordelijk voor de organisatie. In volume 19 van Reinardus vindt de lezer een selectie van twaalf Münsterse colloquiumlezingen. In (slechts) twee ervan krijgt de vos een plaats.

Het meest opmerkelijke artikel voor de Tiecelijnlezer is de bijdrage van Amand Berteloot: Van den vos Reynaerde und Ogier van Denemerken. Topos oder Intertextualität? (p. 25-35). Wie het Duits iets te moeilijk vindt, kan terecht in Tiecelijn 2006, p. 18-29, waarin Berteloot zijn artikel op vraag van de redactie in het Nederlands bewerkte tot Twee beresterke helden in gevaar. Of wat heeft van den Vos Reynaerde met Ogier van Denemerken te maken? Amand Berteloot heeft het over verbazende gelijkenissen tussen de Nederlandse vertaling van het chanson de geste en Van den vos Reynaerde. De concrete voorbeelden die naar beïnvloeding verwijzen, put hij vooral uit de passage waarin Bruun de rammeling van zijn leven krijgt na zijn mislukte honingtocht. Het antwoord op de vraag of het hier om intertekstualiteit of om het gebruiken van topoi (vaste uitdrukkingen) gaat, is geenszins eenvoudig te beantwoorden. De conclusie is dat het niet direct om een sterke afhankelijke, intertekstuele band gaat. De Reynaert

[p. 217]

is immers jonger dan de Ogier. Mogelijkerwijze gaat het om een topos ‘held door onwaardige tegenstander belaagd’.

Meer voor Roman de Renartspecialisten is de tekst van Noboru Harano: Sous quel nom désigner une partie du ms H du ‘Roman de Renart’ (p. 75-82). Manuscrit H wordt bewaard in de Bibliothèque de l'Arsenal in Parijs (ms. 3334). Het bevat twee versies van branche IV (Harano noemt ze versie 1 en versie 2). Het gaat hier niet om het resultaat van een opzoeking, wel om een praktisch of technisch voorstel in verband met de benaming van deze teksten van de Roman de Renart. In een appendix geeft de auteur nog enkele correcties van de beide versies bij de uitgave van de Pléiade-editie van Strubel e.a. Voor specialisten.

In de lezing van Thomas Reimer, Larger than foxes - but smaller than dogs: The golddigging ants of Herodotos (p. 167-178), refereert alleen de titel aan de vos. Vlot en zeer bevattelijk verwijst Reimer naar de goudgravende mieren uit de Oudheid. Herodotos lokaliseerde ze in een Noord-Indische woestijn in de vijfde eeuw voor Christus. Deze vlijtige mieren, die goud bovenhaalden, krioelden onvermoeibaar doorheen de klassieke, Arabische, Perzische, middeleeuwse en moderne literatuur, van Sophokles tot Donald Duck. Eigenlijk moesten deze diertjes alleen schrik aanjagen. Goudzoekers wilden er rivalen mee van hun goudbronnen weghouden. En eigenlijk ging het niet om mieren, maar om oranjebruine marmotten, groter dan vossen, maar kleiner dan honden. Intussen is geweten dat mieren, termieten en andere gravende dieren mineralen naar boven brengen. Zelfs de moderne technologie maakt daar succesvol gebruik van.

Heel wat aandacht wordt in dit negentiende jaarboek besteed aan de fabel en de fabliau. Antonella Amatuzzi bespreekt in het openingsartikel Les fables dans ‘Le premier livre des emblèmes’ de Guillaume Guéroult (p. 3-23). Deze humanist, vertaler, drukker, schrijver en dichter had zich bekeerd tot het protestantisme en publiceerde in 1550 Le premier livre des emblèmes met daarin zes Esopische fabels. Sterk beïnvloed door zijn protestants geloof en vanuit zijn wens dit geloof te verspreiden, laat de auteur de moralisatie primeren boven het emblematische aspect. Beïnvloed door vooral de Duitse predikanten uit de Reformatie transformeert en verzwakt hij de aesopische traditie.

De aesopische fabels van Marie de France (de eerste in het Frans) werden in de veertiende eeuw vertaald in het Italiaans en nu besproken door Paola Cifarelli (La fortune de Marie de France en Italie aux XIVe et XVe siècles, p. 53-73). Maries fabels pasten zich aan de smaak van het publiek aan. Ze maakte allusies op het dagelijkse leven, wees op frappante gelijkenissen tussen mens en dier, legde nadruk op deugden en ondeugden en vertolkte dit in een kleurrijke en levendige taal. Deze typische kenmerken van Marie de France werden ook in de Italiaanse bewerking gerespecteerd.

[p. 218]

Paul Hardwick reflecteert over het verhaal van de koopman en de apen die zijn zuur verdiende geld stelen in The Merchant, the Monkeys and the Lure of Money (p. 83-90). Het beeld van de marktkramer die door apen wordt bestolen is een geliefkoosd thema in de laatmiddeleeuwse kunst, op misericorden en in de prentkunst. Deze fabel wil de kooplui waarschuwen waakzaam te zijn in zaken. Hardwick argumenteert dat de oorsprong ervan kan liggen in een waarschuwing tegen de corrumperende invloed die geld kon hebben in de groeiende mercantiele culturen van het veertiende- en vijftiende-eeuwse Europa.

Ook als humoristisch verhaal bekend is Le vilain asnier, voor John F. Levy ‘a perfect little exemplum’ (p. 107-127). Jacques Ribard stelde zich ooit de vraag of fabliaus wel altijd verhalen zijn om mee te lachen. Hij baseerde zich daarvoor op Le vilain asnier. Een ‘asnier’ is een ezeldrijver die lasten vervoert. Het hoofdpersonage dwaalt door de straten van Montpellier met een lading mest. De geur van parfum en kruiden die in de stad overheerst, brengt hem in trance. Een stuk mest dat onder zijn neus wordt geduwd, brengt hem op een bijna miraculeuze wijze weer tot leven. Hij zweert nooit meer in deze ‘geurige’ omgeving te komen. Levy vraagt zich in deze theoretische bijdrage af of het hier wel om een echte fabliau gaat.

De tekst van de zieke Gianni Mombello (die kort na het colloquium, in september 2005 overleed) werd in Münster door Paola Cifarelli gelezen als Le Fablier manuscrit de François le Moine (British Library, Harley, 4416; Rouen, 1656 (p. 129-149). François le Moine was een magistraat in Rouen. Mombello geeft een opsomming van de bronnen waaruit Le Moine heeft geput voor zijn compilatie van 203 stukken, beëindigd in 1656. De belangrijkste bron was de anonieme Franse fabelverzameling in proza van Jean Baudoin uit 1631.

Trubert is een fascinerend Oudfrans komisch verhaal, een fabliau in vijf episoden. Daron Burrows' studie resulteerde in ‘Trubert’: Transgression, Revolution, Abjection (p. 37-52). Trubert vertelt hoe de held doorheen stoutmoedig bedrog zich van een boer opwerkt naar de adellijke kringen tot hij uiteindelijk baas wordt van alle ‘bezit’. Hij schuwt geen ongebreidelde verminkingen en onuitsprekelijk lijden waar het zijn voornaamste slachtoffer, hertog Garnier, betreft. De ware betekenis van het verhaal moet gezocht worden in een geprogrammeerde aanval tegen een aantal ideologische structuren, gevestigde instellingen en principes. Trubert destabiliseert en degenereert de hertog. Dit proces doet carnavalesk aan en getuigt zelfs van sociaal-revolutionaire sympathieën.

De twee resterende lezingen hebben te maken met de bestiariumtraditie: van Jean Lacroix Un Bestiaire de fin d'épopée. La ‘Jérusalem délivrée’ du Tasse (p. 91-105) en van Florent Noirfalise ‘Char ce est laide choses estre decues por poverté de conoistre’: ruse et connaissance dans le ‘Livre des animaux’ du ‘Tresor’ (p. 151-165).

[p. 219]

Tasso schreef zijn boek in 1580. Vier diersoorten domineren in de 114 passages: de leeuw, het serpent, de wolf en de vogels. Lacroix gaat in op de relatieve afwezigheid van dierlijke aspecten (in vergelijking met andere epen in de renaissance).

Livres dou Tresor (1260-1266) betreft een encyclopedische compilatie in het Frans, samengesteld door de Florentijn Brunetto Latini, die als banneling in Frankrijk vertoefde. Het accent ligt op de list en het bedrog, zoals behandeld in de Livre des animaux. De voorbeelden van list kunnen bekeken worden als verheven kennis, ja zelfs als voorbeelden van wijsheid, ‘de’ sleutel van de Livres dou Tresor. Intellectuele kennis gaat immers boven fysieke kracht en sensorisch aanvoelen. Het doel heiligt de middelen.

Tot slot levert Noboru Harano een korte bijdrage (p. 183) over het dertigjarig bestaan van de Société Internationale Renardienne. Zeventien illustraties sluiten het jaarboek af. Op de cover prijkt een houtsnede uit Reynke voss de olde (Rostock 1539): de kater Hyntze (Tibeert in de Reynaert) krijgt van Nobel het bevel Reynke naar het hof te brengen. Een wat magere troost voor de Reynaertliefhebbers en -wetenschappers, die bij het lezen van dit nummer van de internationale vereniging die de vos in de naam draagt, toch wel wat op hun honger blijven zitten.

Baudouin van den Abeele en Paul Wackers (red.), Reinardus. Yearbook of the International Reynard Society. Volume 19, Amsterdam/Philadelphian John Benjamins Publishing Company, 2006. ISBN 978-90-272-4048-4.