Tiecelijn. Jaarboek 1 (jaargang 21)

[p. 178]

Interview

Reynaert gerapt!
door de moderne sprookspreker Charlie May
Rik van Daele

Het Nederlandse muziektheatergezelschap Zuvuya (d.i. ‘de creatieve stroom die in ieder van ons werkt, van waaruit alles ontstaat en waarin alles uitmondt’ in de taal van de Maya's) bestaat uit de rapper, zanger en performer Charlie May (die ook de muziek en teksten schrijft) en de acteurs (zwaardvechters, vormgevers, duizendpoten...) Charles van Kampen en Fred Jansen. Hoewel hun thuisbasis het Zeeuwse Middelburg is, traden ze sinds het millenniumjaar op in Nederland, Vlaanderen, Frankrijk, Engeland, Duitsland en Turkije. Het internationale trio richtte zich eerst voornamelijk op straattheater, maar momenteel focussen ze meer en meer op het theater. Van idee tot kostuum, van muziek tot tekst, van regie tot promotie, alle aspecten van de voorstellingen worden volledig in eigen beheer door het driemanschap tot stand gebracht. Een mooi voorbeeld van hun samenwerking is hun succesvolle voorstelling Reynaert gerapt! Van een volle pagina in De Standaard tot een interview bij Pauw en Witteman, van een artikel in het middeleeuwentijdschrift Madoc tot een open doekje van mediagoeroe Noël Slangen in het Canvasprogramma lux-xl: de voorbije twee jaar schoten ze met hun Reynaertbewerking op mediagebied een hoofdvogel af.

Charlie May (27) schreef zelf de tekst en componeerde de muziek van de uiterst knappe Reynaertrapbewerking. Zijn hedendaagse presentatie omvat 600 ritmische regels, afgewisseld met multimediale intermezzi. In september verscheen bij uitgeverij Holland een boek met de tekst en de cd van de voorstelling en een inleiding van Herman Pleij als aperitiefje. Het oude verhaal, voor de jonge mensen van nu. May

[p. 179]

verzamelde de wetenschap over de middeleeuwen via geschreven bronnen en het internet en verwoordde ze op heel eigen manier met een eigen boodschap, geïnspireerd door zijn eigen gevoel en de commentaren van zijn collega's.

Bijna twintig jaar na Jo van Eetvelde, die de onsterfelijke vos in zijn middeleeuwse vacht ten gehore bracht op 3 cd's (216 minuten), doet de vos in de eenentwintigste eeuw, in het tijdperk van het internet, de multimedia en de rap zijn intrede in de moderne samenleving via een rapversie van 32 minuten (45 minuten, inclusief de tussenstukjes waaronder een heus zwaardgevecht). De jongeren én hun leerkrachten die de voorstelling hebben meegemaakt, zijn unaniem lovend over het Reynaertrapproject van Zuvuya. Tijd voor een interview met de man die zich omschrijft als ‘een performer die dieper graaft’. Hij omschrijft zichzelf als een eigentijdse sprookspreker, een verteller op rijm, die het middeleeuwse verhaal voor onze tijd moderniseert.

Hij rapte ooit voor de Nederlandse Koningin Beatrix, maar nu heeft hij het over koning Nobel.

Enkele uitspraken van Charlie May:

·	Ik vond het verhaal zo herkenbaar dat ik er iets mee wilde doen.
·	Gedrag van moderne mensen is nog steeds vergelijkbaar met dat van de middeleeuwse dieren uit de Reynaert.
·	De Reynaert bevat een harde kritiek op de maatschappij; ja, maar kijk eerst en vooral naar jezelf.
·	Ik wil rappen voor een breed publiek, met teksten die sociaal bewogen zijn, diepgang hebben en prikkelen.
·	Ik wil het middeleeuwse verhaal herkenbaar en beleefbaar maken.
·	Ik ben niet de rapper uit ‘the getto’ die een feestje komt bouwen; niet zo iemand die zingt over geld en vrouwen, dat is veel te oppervlakkig.
·	Het verhaal krijgt een eigentijds karakter en wordt zo toegankelijk voor mensen die er anders aan zouden voorbijgaan.

Hoe ben je met de vos in contact gekomen?

Op school heb ik eigenlijk over de Reynaert niet horen spreken. We lazen wel fragmenten uit Karel ende Elegast, Marieken van Nieumeghen en de Gijsbrecht van Aemstel. Het eerste contact met de vos en de tekst kwam via Fred Jansen, mijn collega van

[p. 180]

Zuvuya, die uit Zeeuws-Vlaanderen afkomstig is. Hij heeft mij het verhaal verteld. We reden ooit langs een beeld - ik herinner me Cantecleer en Isegrim in Sint-Laureins en ook het beeld met de ganzen in Hulst. Ik begon me af te vragen: wat of wie steekt daarachter? Kan je met het verhaal ook iets doen? We zijn erover gaan praten en hebben gediscussieerd over het wezen van de tekst zelf, over de inhoud en de thema's. Omdat ik geïnteresseerd ben in de maatschappij, in het menselijk gedrag en in de machtsverhoudingen, zag ik steeds duidelijker dat de Reynaert in essentie over de mens en de samenleving gaat. Ik koppelde daar snel een aantal zaken aan. Onwillekeurig dacht ik aan het gegeven dat jongeren vandaag de dag heel snel en heel veel zomaar krijgen voorgeschoteld. Met rap kan ik de jongeren van vandaag grijpen, zoals de vertellers in de vertelcultuur van de middeleeuwen hun publiek met hun teksten konden grijpen.

Hoe ben je dan tot een eigen tekst gekomen?

De eerste kennismaking dateert uit 2004 - ik was toen 22-23 jaar. Na het gepraat en gefilosofeer over de tekst is het idee om met Van den vos Reynaerde iets te doen een tijd lang blijven liggen. Pas in 2006 zijn we er echt iets mee gaan doen. Vooraleer een tekst een toneelstuk wordt - iets heel anders - is er een lang rijpingsproces nodig. De juiste zeggingskracht vinden, de precieze overdracht maken, dat gebeurt niet van de ene op de andere dag. Eerst ging er nog een studieproces aan vooraf. In de bibliotheek van Middelburg ontleende ik Reynaert in tweevoud, Van den vos Reynaerde. Het Comburgse handschrift, een prozabewerking en nog enkele andere Reynaertboeken. In het begin dacht ik letterlijk te werk te gaan en elke zin letterlijk te vertalen. Maar dit bleek later veel te lang. Dan heb ik gekeken wat essentieel is in de tekst, wat het verhaal overeind houdt, welke passages het ‘gevoel’ van het verhaal bevatten. Ik heb de tekst vervolgens in stukjes gelezen en me telkens afgevraagd: wat wordt hier precies gezegd. Het geheel dat ik toen verkreeg, heb ik omgezet in rapregels. Vanzelf-sprekend had ik vooraf inleidingen en commentaren, voetnoten en achtergronden gelezen en bestudeerd.

Ik heb aan het resultaat van mijn vertaalwerk ook mijn eigen ideeën en conclusies toegevoegd. Die mix leidde naar een nieuw schrijfproces. Ik schreef mijn eigen Reynaert en vervolgens hebben mijn Zuvuyacollega's Charles en Fred de tekst becommentarieerd. Ik was de schrijver, zij het noodzakelijke en onmisbare klankbord. Zij dachten meteen mee. Hoe komt een passage over? En het geheel? Begrijpt het publiek wat gezegd wordt?

Oorspronkelijk kwam ik tot een tekst van circa 700 regels. Ondertussen is ook dat stuk nog gereduceerd tot circa 600 regels in het boek dat bij uitgeverij Holland verschijnt en in de huidige theatervoorstelling. Bij elke voorstelling analyseren we ook

[p. 181]

de reacties. Je merkt dan wat er goed overkomt, waarop men reageert en wat men niet meepakt. Deze regel pakken ze op, op die zin reageren ze niet, ... Zo waren er zinnen die kernachtiger konden en andere die overbodig waren voor de voorstelling.

Ondertussen hebben wij Reynaert gerapt! sinds de première in mei 2006 in het toeristisch infokantoor in Sint-Niklaas reeds meer dan 55 keer gespeeld. En elke voorstelling evolueert het stuk nog steeds in de details. De voorstelling blijft overeind. En zolang dit het geval is en men blijvend interesse betoont, blijven we de voorstelling spelen.

Hoe kwam het muzikale luik tot stand?

Opnieuw was de bibliotheek een inspiratiebron. Ik heb cd's van verschillende groepen die middeleeuwse muziek maken beluisterd en concentreerde me op de dertiende eeuw. Ik liet me voornamelijk beïnvloeden door de sfeer. Maar ik zocht vooral intensief via het internet. Ik luisterde naar middeleeuwse muziek, naar geluidsbanken van middeleeuwse componisten en hun muziek. Online is heel veel middeleeuwse muziek te horen. Ik luisterde naar diverse interpretaties, en dat heeft me geïnspireerd hoe de ‘loopjes’ zijn. Bij rap moet je een soort basis hebben en daar overheen is de stem het leidende instrument. Waar in de middeleeuwse muziek bijvoorbeeld bij een fluit de melodie constant verandert, heb je bij rap een zogenaamd ‘loopje’ dat steeds terugkeert. Ik heb geprobeerd in die middeleeuwse sfeer terug te gaan, daarbij de typische eigenheid van rap gevoegd. Ik heb ook intens gezocht naar dierengeluiden en een compositie die de dierenkarakters auditief tot expressie bracht. Die mix zorgde voor de juiste achtergrond.

Aanvankelijk heb ik samples gebruikt. Voor de cd heb ik de muziek helemaal opnieuw gemaakt en alles opnieuw verzonnen. Ik ben gaan zitten en ik heb me scène per scène afgevraagd: wat voor scène is dit, wat gebeurt hier? En dit alles heb ik impulsief omgezet tot geluid.

Kan je vanuit je moderne rappraktijk iets zeggen over de oraliteit van de middeleeuwse tekst? Heb je er een idee van hoe de Reynaerttekst in de middeleeuwse vertelcultuur zou kunnen hebben gefunctioneerd?

Ik denk dat de vertellers de tekst uit het hoofd hebben geleerd en die vervolgens met zoveel mogelijk gevoel en ritme gebracht hebben, met versnellingen, stemverheffingen en -verzachtingen. Het was in elk geval echt een voordrachttekst. Als ik de cadans bekijk, dan moet de tekst via voordracht gebracht zijn, maar wellicht voor hogere klassen, voor een ontwikkeld publiek. Anders snap je het geheel niet en verlies je heel wat van de nuances. De toehoorders snapten door de manier van voordragen

[p. 182]

waarover het verhaal eigenlijk ging. Men maakte door de voordracht duidelijk dat een passage lachwekkend was. Door de lach wordt de tekst voor het publiek ook acceptabel.

Staat de lach in de tekst centraal? Was de voordracht puur ontspannend, of speelt de moralisatie ook mee?

Ik denk dat Van den vos Reynaerde een combinatie is van ontspanning en moralisatie. Er wordt gelachen in de delen waar een karakter heel duidelijk naar voren komt. De toehoorder herkent daar iets van zichzelf of van een persoon die hij of zij kent. Je lacht onbewust omdat iemand door zijn gedrag met zijn hoofd tegen een muur stoot en omdat je weet dat je dit zelf ook wel eens doet. Dat is typisch voor de clown. De clown weerspiegelt de mens. En via die spiegeling krijg je onbewust een moraal mee. Je redeneert dan: ‘dat gedrag wil ik niet’, maar je herkent het. Het Reynaertverhaal functioneert als een spiegel.

Heeft Willem volgens jou willen moraliseren? Jij doet dat in elk geval wel in de intermezzi tussen de rapstukken door.

Je zou kunnen zeggen dat Willem zijn verhaal heel objectief heeft neergezet zonder (duidelijk) te willen moraliseren. Maar toch... Hij bedient zich niet van een moraal die hij expliciteert of duidelijk uitlegt. Hij laat de mensen zelf hun conclusies trekken. Wij van Zuvuya vinden dat de tekst zich vandaag de dag uitstekend leent om te laten zien dat het gedrag van Reynaert en de andere personages niet gewenst is. De ik-gerichtheid neemt met de dag toe als gevolg van onder andere het kapitalisme, de globalisering en het wegvallen van waarden als gevolg van het teruglopen van het kerkbezoek. Niet dat ik de kerk aan wil prijzen, hoor. Daar ben ik geen fan van. Er komen als gevolg van deze maatschappelijke ontwikkelingen geen nieuwe waarden voor de verdwenen zekerheden. Politici en bedrijven spelen via de media en de reclamewereld gretig in op zaken die men als een tekort ervaart, of creëren zelf nieuwe noden. Zij spelen in op een gebrek aan eigenwaarde en zelfvertrouwen. We mogen niet alle mensen en instellingen over dezelfde kam scheren, maar wij hebben het gevoel dat er zekere tendensen van manipulatie en uitbuiting in onze moderne wereld werkzaam zijn en dat vooral jongeren zeer beïnvloedbaar zijn. Jongeren reageren hier op verschillende manieren op. De ene laat zich verleiden, de andere is beter gewapend.

Onze boodschap is echter niet negatief. We gaan er fundamenteel van uit dat er iets in de mens is waarop je altijd kan vertrouwen. Ook in de godsdienst bijvoorbeeld zitten goede waarden, zoals samenhorigheid, het om elkaar geven op een authentieke manier. Iedere mens heeft behoefte aan warmte en liefde. Die gaan echter verloren

[p. 183]

in onze ik-gerichte en uiterst competitieve samenleving. Die wordt bevolkt door gehaaide Reynaerden. Die propageren dat er overal competitie is, dat je alleen scoort via je uiterlijk of je bankrekening. Dit soort beeldvorming vind je bijvoorbeeld heel sterk in de rapclips die vanuit Amerika overwaaien met bijvoorbeeld de voorstelling dat een vrouw een bitch is die je moet temmen en dat mannen en vrouwen elkaar moeten gebruiken.

Is rap dan voor jullie een instrument om tegengas te geven?

Het zonet geschetste beeld is typisch voor wat ik de mainstreamrap zou willen noemen. Die rap is zeer clichématig en voert het materialisme en de ik-gerichtheid hoog in het vaandel. Rap is in deze richting een stoere pose. In wezen is rap natuurlijk veel meer. Je hebt ook rappers zoals ik, die positieve zaken zeggen en maatschappijkritiek uiten. Ik wil kritisch zijn en al wat blinkt in vraag stellen. Ik wil de schijn ontmaskeren.

Ik wil de rap uit de mainstreamcultuur, die gemaakt wordt door de ‘grote jongens’ en de media, weghalen. Ik plaats mijn eigen rapteksten in een literaire cultuur. Ik probeer er een positieve dimensie aan te geven en doe er bewustmakende zaken mee. Ik nuanceer het beeld dat de goegemeente van rap heeft. Rappen is bezig zijn met de dingen waar ik zelf mee bezig ben. Ik rap over de zaken die mij en mijn Zuvuyacollega's bezighouden en ik denk dat mijn toehoorders daar ook mee bezig zijn. Rappen is voor mij reageren op wat je innerlijk bezig houdt en op wat je in de maatschappij ziet. Rap is voor mij een soort singer-songwriting. Daarbij komen de passie, de ritmiek, de cadans, het spelen met woorden.

Waarom werd je dan geen poëet die zich bedient van zoetgevooisde verzen of waarom geen singer-songwriter?

Ik ben nu al een tijd bezig met zanglessen en wil ook liedjes schrijven en zingen en ze verwerken in onze volgende voorstellingen. Ik ben begonnen op een leeftijd dat rap dichter bij me lag dan zang omdat ik me op die manier het best kon uiten. Over de jaren heen evolueert het van rap naar rap én zang. Dat ik niet alleen maar verzen schreef, heeft te maken met de ambitie om het orale karakter van de tekst te onderstrepen.

Wie is Reynaert voor jou?

Reynaert staat tegenover het goede. Reynaert is een hypocriet, een verleider, een bedrieger; hij is ik-gericht. Hij kiest het pad van de verleider die je bedriegt. Ik vraag me

[p. 184]

af of wie dit pad volgt, zichzelf kan blijven en gelukkig kan worden. Jongeren laten zich graag verleiden, onder andere door de reclame en door de politiek.

Ik denk dat Reynaert inderdaad een opportunist is. Hij buit de pijn van anderen, het verdriet, het gebrek aan eigenwaarde, de eerzucht en de hebzucht uit. Hij schuwt niet om deze in te zetten voor zijn eigen voordeel en zijn eigen doelen. Voor hem heiligt het doel de middelen. Dat is uiterst negatief. Hij is ook sadistisch. Hij geniet van iemands pijn, van iemands afgang en ondergang. Hij vindt dat zijn tegenspelers eikels zijn omdat ze het door hun schuld zover hebben laten komen. Omdat ze eerzuchtig en hebzuchtig zijn mogen ze genadeloos gesanctioneerd worden. Ik heb het gevoel dat hij denkt: ‘ze verdienen het’. Ze moeten gestraft worden. Iedereen heeft zijn eigen verantwoording, een eigen aandeel in het ongeluk dat hem overkomt.

Reynaert is negatief omdat hij dit uitbuit. Als je als een Reynaert in het leven staat, dan word je per definitie niet gelukkiger.

Wat is zijn doel?

Zijn doel is enerzijds zoveel mogelijk te eten hebben. Maar hij heeft ook een grote geldingsdrang. Daar haalt hij zijn eigenwaarde uit. Hij wil macht én controle. Ik weet wel dat hij zijn gezin veiligheid moet geven, maar die zorg is niet onbaatzuchtig. ‘Word net zo'n boef als ik,’ zegt hij tegen een van zijn zonen.

Hij wil ook de koning ontmaskeren, zijn positie ondergraven. De koning zit volgens Reynaert oneigenlijk op de troon en heeft geen gezag om macht uit te oefenen. ‘Daarom pak ik hem,’ denkt hij. Reynaert neemt echt wraak, hij wil de koning pakken. Hierin zit frustratie. Hij wil de macht ondergraven, maar hij wil niet dat de situatie voor anderen beter wordt. Hij wil niet dat het een positieve ingreep wordt voor Nobels onderdanen. Hij wil er alleen zelf beter van worden.

Wie heeft dit verhaal geschreven? Kan je vanuit je bezig zijn met de tekst iets over de Reynaertauteur zeggen?

Willem weet in elk geval hoe machtsverhoudingen in elkaar zitten. Hij wil bewust maken, hij wil bewust reageren en een spiegel voorhouden. Ik denk dat hij het goed met zijn medemens voorheeft. Ik vraag me soms af: waarom belicht hij alleen het duistere, de zwarte kanten van zijn personages. Doet hij dit omdat men pas luistert wanneer men overdrijft of heel sterk formuleert alvorens de conclusie te laten trekken? Of heeft hij iets van: de mens is nu eenmaal wie hij is, en daar kun je niets aan doen. Maar als je zoveel mogelijk weet over de strategieën van de list, de hypocrisie en de macht, dan kan je je wapenen en word je je van die strategieën bewust en word je niet of minder gemanipuleerd.

[p. 185]

In de voorstelling zeggen we dat de schrijver alleen het duistere benadrukt. Men kan duister handelen vanuit frustratie, vanuit onverwerkte gevoelens, vanuit zijn opvoeding. Wij voegen eraan toe - en wij denken dat de auteur dit ook bedoelt - dat de mens (niet het dier) kan veranderen en het meest authentieke in zichzelf kan oproepen, dit zijn de liefde en het goede. Willem zegt volgens mij dat niet iedereen gecorrumpeerd en verdorven is. Ik denk eigenlijk dat hij met zijn verhaal iets positiefs wil doen.

Komt er na de Reynaert nog ander literair werk op de plank? Waren jullie niet aan een Parzivalvoorstelling bezig?

Dat klopt. Parzival was in het begin een straattheaterstuk. We hebben veel geleerd uit het straattheater, maar straattheater is geen theater en we geraakten er een beetje op uitgekeken. Als we Parzival zullen uitvoeren, mag het geen straattheater meer zijn. Het proces van omzetting vraagt echter tijd. Parzival zit dus even in de koelkast. Ik ben ondertussen wel bezig met de voorstelling Eigen kleuren, een project met liedjes en rapteksten over de zaken die me bezig houden.

Ondertussen zijn we ook nog bezig met een bewerking van de Gijsbrecht van Aemstel. Ook dit verhaal bevat boeiende thema's en zaken die ons aanspreken en die ook voor een hedendaags publiek boeiend zijn. Thema's zijn overgave, wraak en eer. Wanneer gaat eer te ver en wordt ons handelen roekeloosheid? Wanneer ben je de eer van je stad aan het verdedigen en hoe ver kan je daarin gaan? Gysbrecht vraagt zich af hoe ver zijn heldendom gaat. Moet hij opgeven, zich overgeven aan God? Die thema's lenen zich weer uitstekend voor een vertaling naar actuele thema's.

Bovendien gaat het opnieuw om een canontekst en daar is in Nederland zeker vraag naar. Passie en interesse vallen hier samen met een economisch principe. We willen en moeten spelen. De voorstelling is wellicht eind 2008 klaar en gaat in première begin 2009. We mikken vooral op scholen, poëzie- en theaterfestivals. Het wordt een raptekst en er komt een zangeres bij. Ook Charles en Fred zorgen voor voordracht. Binnen de rap wordt aan videostukjes gedacht. Het wordt in elk geval een multimediaal geheel. Je kunt onze nieuwe projecten in hun verdere ontwikkeling volgen op www.zuvuya.nl.