Tiecelijn. Jaarboek 1 (jaargang 21)

[p. 155]

Vertaling

De pastoor en de wolf
Mark Nieuwenhuis^*

1 Wie graag een spel en een grappig lied wil horen,

spits uw oren voor deze lachwekkende anekdote.

Het is waar gebeurd, niet verzonnen.

2 Er was eens een stokoude plattelandspastoor.

Hij gaf veel om zijn schapen,

want dit was voor boeren een gewoonte.

3 Zo'n liefhebberij zou voorspoedig verlopen,

als er niet zo dichtbij een bos was,

een broeinest van wolven.

4 Deze wolven, die het aantal schapen verminderden

en de gehele kudde te gronde richtten,

maakten van even oneven en van oneven weer even.

5 De pastoor was verdrietig over het verlies van zijn schapen.

Daarom zocht hij wraak met behulp van listen,

omdat hij twijfelde aan zijn krachten.

6 Hij groef een flinke kuil en zette er een lammetje in.

Vervolgens bedekte hij de kuil met bladeren,

zodat het niet zou opvallen voor vijanden.

7 Er is aan de mens geen groter goed geschonken dan slimheid.

Toen een wolf's nachts rondliep,

viel hij in de kuil, gevangen door hoop op buit.

8 Vroeg in de morgen kwam de pastoor aanrennen

en was verrukt dat hij op zo'n manier had overwonnen.

Met een stok dreigde hij in het oog van de wolf te steken.

9 ‘Nu’ zei hij, ‘afschuwelijk rotbeest,

nu zal ik jou betaald zetten wat je mij verschuldigd bent.

Of mijn stok wordt hier gebroken, of jouw oog zal barsten.’

10 Tegelijk met deze woorden stak hij,

maar de daad ontbrak aan het woord,

want om zijn oog te beschermen hield de wolf de stok vast door erin te bijten.

11 Maar terwijl het arme, oude mannetje de stok steviger naar zich toe trok,

zakte de rand van de kuil in

en viel hij naar beneden en werd zo lotgenoot van de wolf.

* De vertaling en de aantekeningen zijn het werk van de leerlingen o.l.v. Mark Nieuwenhuis. Nawoord en noten zijn van Mark Nieuwenhuis.

[p. 156]

 

12 Hier stond de wolf, daar de pastoor; beiden bang

 

maar ze deelden niet dezelfde angst,

 

want de wolf, zoals ik stellig meen, stond veiliger.

 

13 De pastoor prevelde bij zichzelf

 

en werkte zeven psalmen af,

 

maar kwam steeds terug op miserere mei deus¹

 

14 ‘De gebeden van het volk hebben mij deze tegenslag geleverd’

 

zei hij, ‘ik heb hun zielen verwaarloosd

 

en hun offers opgegeten’.

 

15 Voor de overledenen zong hij het placebo domino²

 

en voor de belofte van de levenden

 

zong hij alle psalmen.

 

16 Na het afwerken van alle psalmen

 

boden de angst van de pastoor en de sluwheid van de wolf

 

voor beiden uitkomst.

 

17 Want toen de knielende pastoor

 

het pater noster³ zou beëindigen

 

en Sed libera nos a malo⁴ tot God wilde roepen,

 

18 sprong de wolf via zijn rug de vrijheid tegemoet.

 

De man door wiens list de wolf was gevangen,

 

gebruikte hij als ladder.

 

19 Blij en uitbundig

 

zong de pastoor laudate dominum⁵

 

en beloofde voortaan voor het volk te zullen bidden.

 

20 Daarna werd hij door de buren

 

gezocht, gevonden en verlost.

 

Maar nooit meer heeft hij zo vurig en oprecht gebeden.

1 Miserere mei deus. Psalm 50.3

‘Onze God komt en zal niet zwijgen,
Vuur verteert vóór zijn aangezicht,
Rondom Hem stormt het geweldig’

2 Placebo Domino. Psalm 116.9

‘Ik mag wandelen in het land der levenden,
Onder het oog van de Heer.’

3 Pater Noster. Lucas 11.2

4 Sed libera nos a malo. Mattheus 6.

‘En verlos ons van het kwade’.

5 Laudate Dominum. Psalm 136.1, psalm 147.1.

[p. 157]

Aantekeningen

‘Pastoor’ staat in de originele tekst als ‘sacerdos’. Dit kan zowel met pastoor als met priester vertaald worden. Wij hebben gekozen voor pastoor omdat in veel andere geschriften uit dezelfde tijd wordt gesproken over een pastoor. De belangrijkste reden is de oorsprong van het Nederlandse woord pastoor. Dit komt namelijk van het Latijnse woord ‘pastor’, wat ‘herder’ betekent. In dit gedicht heeft de pastoor een kudde schapen. Hij is dus een soort herder. Bovendien spreekt men wel eens over de ‘kudde’ van een pastoor. Met die kudde wordt dan de groep gelovigen, waar de pastoor verantwoordelijk voor is, bedoeld. In dit gedicht kan dit heel symbolisch geïnterpreteerd worden. De kudde schapen van de pastoor wordt door wolven beetje bij beetje verkleind.

De wolven symboliseren het kwade, de kudde schapen de groep gelovigen die stuk voor stuk worden verleid tot het ongeloof, mede door de slechte zorgen van de pastoor. Uiteindelijk komen de pastoor (het goede) en de wolf (het kwade) tegenover elkaar te staan, de wolf gevangen in de val die de pastoor had gezet om de kudde (de gelovigen) te beschermen tegen de verlokking van het kwade en de pastoor gevangen door de sluwheid van de wolf.

Geen van hen wint echt, waardoor er ook geen verliezers zijn. De pastoor ziet zijn fouten in en belooft beter voor de gelovigen te gaan zorgen. De wolf ontsnapt, maar de vlucht van de wolf zou ook symbool kunnen staan voor de vlucht van het kwade. Het kwade vlucht weg voor het goede, waaruit blijkt dat het goede overwint.

[p. 158]

Nawoord

Het gedicht over de pastoor en de wolf, in het Latijn Sacerdos et lupus, komt uit een verzamelhandschrift dat uit het midden van de elfde eeuw dateert. Deze verzameling gedichten staat bekend als de Liederen uit Cambridge (Carmina Cantabrigiensia). Het handschrift is vernoemd naar de huidige verblijfplaats, maar een groot deel van de gedichten is afkomstig van het Europese vasteland.¹

Het gedicht is een komische illustratie van het spreekwoord ‘Wie een kuil graaft voor een ander valt er zelf in’.² De pastoor, in de dierenepiek wel vaker het slachtoffer van satire, hecht meer aan zijn kudde schapen dan aan zijn kudde gelovigen.³ Hij brengt enkele benauwde momenten door in het gezelschap van de naamloze wolf waarvoor hij de kuil had gegraven. In nood realiseert de pastoor zich dat hij zich niet voldoende om het zielenheil van de hem toevertrouwde kudde heeft bekommerd en begint dan vurig te bidden. De wolf, niet minder bang, ziet zijn kans schoon en springt via de rug van de pastoor de kuil uit. Eenmaal verlost van de wolf en bevrijd door zijn parochianen, bekoelt zijn geloofsvuur weer, want zo oprecht bidden als hij in de kuil had gedaan deed hij sindsdien nooit meer.

In Sacerdos et lupus komen we een aantal elementen tegen die in latere Latijnse en volkstalige gedichten rondom de vos en de wolf terugkeren. Natuurlijk de pastoor die wel wat anders aan zijn hoofd heeft dan het hoeden van zijn kudde gelovigen, maar ook de discrepantie tussen woorden en daden, een vast motief in de matière renardienne.⁴ Verder het gebruik van frasen uit psalmen en uit de liturgie (strofe 15, 17, 19). Een mooi voorbeeld uit de Ysengrimus (ca. 1150) zijn de verhaspelde gebeden (o.a. het ‘miserere’ en ‘pater noster’) die het oudje Aldrada mummelt wanneer ze Isegrim, die met zijn staart vast zit in het ijs, met een bijl te lijf gaat.⁵ Ook in branche 19 van de Roman de Renart, Isengrin et le prêtre Martin, een bewerking van De pastoor en de wolf, duikt dit motief op.⁶

Een andere parallel is het spel met even en oneven in de vierde strofe.⁷ In De pastoor en de wolf verwoordt dit aftellen de verliezen die de wolven de schaapskudde toebrengen. De dichter van de Ysengrimus stelt de telwijze van de wolf Isegrim (‘de oude’) tegenover die van een boer: ‘Dat een boer cijfers in de verkeerde volgorde opzegt, zodat hij de schapen nooit goed kan tellen, want een dwaze boerenpummel telt zo: één, twee, drie. Op een andere manier kan de stakker niet tellen. De oude maakte altijd van drie twee en van twee één en noemde de laatste nul. Zo telt een onbehouwen boer van één tot een willekeurig totaal, waardoor hij zijn kudde vergroot, terwijl de oude van enig totaal stap voor stap terugtelt zodat de slinkende kudde geleidelijk tot nul gereduceerd wordt.’⁸

De tegenstelling kracht en list (strofe 5) vormt in de Ysengrimus een belangrijk motief. Zo wordt in Ys. VI 135-136, het begin van een nieuwe episode (De verdeling van

1 Cf. Lyrische lente. Liederen en gedichten uit het middeleeuwse Europa. Gekozen en toegelicht door W.P. Gerritsen, vertaald door W. Wilmink. Met transcripties van de melodieën door C. Vellekoop, Amsterdam, 2000, p. 17. De gebruikte editie van de Carmina Cantabrigiensia is die van Ziolkowski: The Cambridge Songs (Carmina Cantabrigiensia), edited and translated by Jan M. Ziolkowski, New York en Londen, 1994.

2 Cf. Spreuken 26:27, 28:10.

3 J. Suchomski, Delectatio et Utilitas: ein Beitrag zum Verständnis mittelalterlicher Literatur, Bern etc., 1975, p. 104.

4 Strofe 10: ‘Maar de daad ontbrak aan het woord’ (‘verbo sed factum defuit’).

5 Ys. II 97-100. De gebruikte editie is die van Mann: Ysengrimus. Text with translation, commentary and introduction by Jill Mann, Leiden etc., 1987.

6 Le Roman de Renart, édition publiée sous la direction d' Armand Strubel, avec la collaboration de Roger Bellon, Dominique Boutet et Sylvie Lefèvre, Parijs, 1998. Een vertaling van deze branche (door Paul van Keymeulen) is gepubliceerd in: Tiecelijn, 15 (2002) 3, p. 153-154, onder de titel ‘Ysegrijn en pape Martijn (branche XIX)’. Overigens verandert Van Keymeulen in zijn vertaling de kuil in een sloot.

7 ‘Dant impares ex paribus et pares ex imparibus.’

8 Ys. I 1009-1014, geciteerd naar: Ysengrimus, uit het Latijn vertaald door Mark Nieuwenhuis, Amsterdam, 1997, p. 38-39; cf. Mann, p. 258-259.

[p. 159]

de buit) over Reynaert gezegd: ‘... omdat hij niet op zijn kracht vertrouwde, riep hij zijn sluwheid te hulp.’⁹

Hoewel het in Sacerdos et lupus om een anonieme wolf gaat en de vos in geen velden of wegen te bekennen is, ademt dit gedicht toch al de sfeer van de latere verhalen rondom Reynaert de vos en zijn tegenspelers, met name de eveneens in het Latijn geschreven Ysengrimus.

9 Nieuwenhuis, a.w., p. 184.

Het Reynaertproject

Tussen november 2006 en januari 2007 hebben leerlingen uit klas 4 gymnasium van I.S.G. Arcus te Lelystad (Judith van Alebeek, Eva Canninga, Bettine Gommer, Marlou Slot en Claire Sluik) bij de verschillende talen teksten bestudeerd die in relatie staan tot de matière renardienne. Motto hierbij was ‘over grenzen heenkijken’. Bij Nederlands is uiteraard Van den vos Reynaerde gelezen, bij Latijn hebben de leerlingen onder andere Sacerdos et lupus vertaald. Diverse fragmenten uit de Roman de Renart zijn bij Frans de revue gepasseerd en bij Engels hebben de leerlingen zich gebogen over het verhaal van de vos en de haan Chantecler in de Nun's Priest's Tale uit de Canterbury Tales van Chaucer. Ter bekroning van dit project zijn we op 5 december letterlijk de grens overgegaan voor een bezoek aan Reynaerts land van herkomst. In Gent hebben ze de Sint-Pietersabdij, de Sint-Baafskathedraal en het Gravensteen bezocht. 's Avonds hebben ze in Hulst het Reynaertmonument bezocht en gegeten in een naar de wolf vernoemd restaurant. Tijdens deze tocht hebben ze meermalen op sporen van Reynaert gestuit.

Leerlingen en docenten waren zo enthousiast over deze aanpak dat ze er in de toekomst zeker mee verder zullen gaan.