|
| |
| |
| |
artikel
◼ Jan Delcour
De molenaar als dief
Het ontstaan van de molen
Het ontstaan van de watermolen is gehuld in de nevelen van het verleden. Het idee om energie uit waterlopen te halen, kwam waarschijnlijk het eerst van de Oude Grieken. Antipater van Thessaloniki (106-42 voor Christus) vermeldt voor het eerst een watermolen met horizontaal waterrad. Dit molentype kende een verspreiding vanuit Griekenland naar Klein-Azië en Perzië en westwaarts naar de wereld rond de Middellandse Zee. Via de Atlantische Oceaan bereikte hij zelfs Scandinavië. Ook op het Europese continent was de molen succesvol. De eerste meldingen van molens in het graafschap Vlaanderen dateren uit de negende eeuw. Maar de watermolen met horizontaal waterrad moet hier al veel langer bekend zijn.
De Romeinse architect en genieofficier Vitruvius beschreef rond 20 voor Christus in zijn De Architectura een watermolen met verticaal waterwiel. Heel vernieuwend was de haakse overbrenging, waardoor een verticale rotatie van het waterwiel werd omgezet in een horizontale rotatie van de molensteen. Dit type watermolen was ingewikkelder en kostte een stuk meer en vroeg tevens nogal wat aanpassingen en werken aan de waterlopen (sluizen, rechttrekken van waterlopen, spaarvijvers, ...). Daardoor had dit type méér tijd nodig om tot in onze streken te geraken, maar men mag aannemen dat het in de tiende eeuw algemeen verspreid was.
Het ontstaan van de windmolen, een houten staakmolen, dient gesitueerd te worden in het Vlaanderen van de twaalfde eeuw. Voor het ontwikkelen van zo'n ingewikkeld werktuig waren in die tijd in Vlaanderen al de ontstaansvoorwaarden aanwezig.
| - | Er was een goed ontwikkeld ambachtswezen met kennis van houtbewerking, smederij, mechanica, reken- en meetkunde. De kennis was er! |
| - | Vlaanderen was in die tijd een der dichtst bewoonde gebieden van West-Europa. De vraag naar meel was groot. De nood was er! |
| - | De klimatologische omstandigheden waren goed. In dit vlakke land was er goede landbouwgrond en het waaide er altijd. De wind was er! |
| - | De feodaliteit barstte uit haar voegen. Vrijgevochten burgers sloegen voor eigen rekening de hand aan de ploeg. Dit leidde tot een verbetering van de landbouwtechnieken en een grotere opbrengst. Het graan was er! |
| - | In dit landje aan de zee bouwde men sinds lang zeilschepen. Daardoor was er de nodige ervaring om te werken met hout en zeilen. De ervaring om de wind te beheersen was er! |
De oudste vermelding van een windmolen in Vlaanderen dateert van 1183. Na deze windmolen in Wormhout volgen Kassel, Hazebrouck, Bailleul, Rupelmonde (1187) en Zonnebeke (1197). De datum van vermelding van een molen is niet de oprichtingsdatum. De windmolen moet dus iets vroeger zijn ontstaan.
Na 1200 neemt het aantal vermeldingen in Vlaanderen zeer snel toe: van 1201 tot 1250 vinden we 24 vermeldingen, van 1251 tot 1300 66 vermeldingen, op één enkele uitzondering na allemaal korenmolens.
| |
| |
De geleidelijke expansie van zowel water- als windmolens in Vlaanderen wordt aangetoond in de Veil Rentier de messire de Pamele-Audenarde, een prachtig geïllustreerd boek van circa 1275, bewaard in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, waarin nauwkeurig het ‘banaal’ statuut van de molenaar in dit gebied wordt beschreven. In het boek komen miniaturen voor van drie windmolens en negen watermolens.
| |
De molenaar in Van den vos Reynaerde
Toen Willem in de dertiende eeuw zijn meesterwerk schreef, moet hij zeker molens gekend hebben. Hij moet ook vertrouwd geweest zijn met de figuur van de molenaar en diens reputatie van dief. De molen en de molenaar vormen in het verhaal maar een heel klein detail, maar niet zonder betekenis. De molenaar, de dief, wordt bestolen door Tibeert de kater, die op zijn beurt wordt bestolen door Cortoys de hond, die op zijn beurt wordt bestolen door Reynaert. De dief wordt bestolen en dit bij herhaling. Iemand met gelijke munt betalen geeft voldoening en stelen van iemand die gestolen heeft, vermindert het schuldgevoel. En als er iemand moet opdraaien voor de misdaad, is het de laatste van de reeks die alle schuld krijgt.
| |
De molenaar als dief
De molenaar was door het strakke statuut van de feodaliteit gebonden aan oversten, heren en abdijen maar in de twaalfde eeuw doorbraken feitelijke omstandigheden en vooral geldelijke vergoedingen dit strakke keurslijf. De heer gaf wind- en waterrecht in leen en zo konden de vrije molenaars ontstaan (als die maar genoeg afdroegen aan hun heer).
De molenaar en zijn molen zijn altijd van levensbelang geweest voor de lokale gemeenschap. Hij was de man die het onverteerbare graan kon omzetten in voedzaam meel en hij zette daarvoor natuurelementen als water en wind naar zijn hand. Het feit dat hij dát kon en dat de molen altijd wat uit het centrum van het dorp lag, dat hij dag en nacht werkte, zelfs 's zondags, bracht mee dat hij minder onderworpen was aan de sociale controle dan de gewone burger. En van deze vrijheid kon hij gemakkelijk zowel de zoete als de zure vruchten plukken.
De molenaar liet zich voor zijn werk in natura betalen. Op elke gemalen zak hield hij een zeker gedeelte af. De hoeveelheid af te houden meel was niet in elke streek gelijk. Het scheploon, ook maalloon of molster genoemd, bedroeg gemiddeld één zestiende van het gemaal, maar kon variëren van één tiende tot één tweeëndertigste. Wanneer de molenaar niet meer nam dan hem toekwam, waren er geen problemen. Maar wanneer hij ‘te diep schepte’ of ‘zijn mouw liet meescheppen’ kreeg hij zeer snel de reputatie van dief.
De molenaar schepte soms te diep. Maar hij deed dat niet altijd uit hebzucht. Het was ook zijn ‘beroepsverzekering’. Door bij alle weer en ontij te werken in zijn molen liep de molenaar enorme risico's, zowel lichamelijk als financieel. Onweer en storm, bliksem en brand konden heel zijn bezit vernietigen of zware schade aanrichten. De herstellingskosten waren zeer hoog en kwamen bovenop de huurpachten. Daarnaast waren er vaak ernstige ongevallen met zware blijvende fysieke letsels en zelfs de dood als gevolg. Om te overleven moest hij af en toe te diep scheppen. Bovendien vergat de klant nogal gemakkelijk dat van het graan dat gemalen werd
| |
| |
een zekere hoeveelheid verstoof, zodat hij minder terugkreeg dan hij naar de molen bracht.
Dit alles droeg er toe bij dat de molenaar heel vroeg, al dan niet terecht, de reputatie kreeg van dief. Deze reputatie ging al heel snel vanuit de realiteit naar de literatuur. G. Kalff zegt in Het lied van de Middeleeuwen (1884) over de bewoner van de molen: ‘Heel veel goeds hebben de middeleeuwse dichters van hem niet te vertellen. Steeds verweten ze hem: Het stelen van koren dat door hem was gemalen en den overlast die ze vrouwen en meisjes aandoen, wanneer ze het koren kwamen brengen.’ Oude literatuur en volksherinneringen en zelfs archiefstukken getuigen hiervan.
De reputatie van de molenaar als dief zit diep in de volksziel. Zelfs in kinderliedjes komt het thema geregeld aan bod:
Mulder, Mulder, korendief
Grote zakken heeft hij lief
De kleine wil hij niet malen
Of in raadsels zoals:
Wat is goed voor de molenaar?
Dat zijn zakken niet kunnen spreken!
Wat is het verschil tussen God en de Mulder?
God heeft opgehouden te scheppen, de Mulder doet het zijn leven lang.
Ook spreekwoorden liegen er niet om:
Men vindt geen molenaarshaan of hij eet gestolen graan.
Molenaars en varkens zijn gauw vet.
Een begijnenpater, een visserskater, een molenaarshaan: als deze drie van honger sterven zal de wereld vergaan.
Voor de maalders hangt er een hesp [ham] in de hemel. Die is nog altijd niet begonnen.
In liedboeken of op ‘vliegende blaadjes’ van straatzangers wordt de molenaar ook vaak bezongen en als dief gehekeld. Zo bijvoorbeeld door marktzanger Joseph Sadones uit Geraardsbergen (1755-1816). Deze heel bijzondere man was in tegenstelling tot de meeste van zijn (veelal meer marginale) collega's, een geletterd man en van alle marktzangers misschien wel de meest dichterlijke. Hij zou zelfs tot de Rederyckerskamer van Geraardsbergen hebben behoord. Hij kwam over als een wijs en belerend zanger-dichter die zijn liedbladen overlaadde met allerlei moraliserende waarheden. Hoewel ernstige liederen het belangrijkste deel van zijn reper- | |
| |
toire vertegenwoordigen, komt er toch herhaaldelijk een plezant lied in voor. De Fabel of Klugtig gezang op de stemme van Adieu Engelinne is een lied met als thema de molenaar als dief en zijn geschil met de ratten.
| |
Fabel of klugtig gezang
Stemme: Adieu Engelinne
Komt vrienden wilt vatten
't geen zy saemen hoorden
Gy steelt met g' heel hoopen
| |
| |
Wanneer den Meulenaer en ratten t' saemen spant
Boeren wagt uwen zak, past op ten allen kant.
Sadones, componist, Verschoont hem als hy mist.
De Franse papierfabrikant Joseph Michel Montgolfier bouwde samen met zijn broer de eerste hete luchtballon. De eerste demonstratie vond plaats op 4 juni 1783. De luchtballon was gevuld met lucht, verhit door brandend stro en gehakte wol. Dat de luchtballon zeer snel een grote verspreiding kende, blijkt uit het volgend liedje van Sadones. Uit de reactie van de molenaar (dief) blijkt dat niet iedereen vertrouwd was met het nieuwe fenomeen. De melodie Den Nieuwen Orgel, of Den Stags Soldat is ons totaal onbekend.
| |
Een nieuw gesang en dat van een molders geval, die lest zoo was bevreest en dat van een Log-bal
De stemme: Den Nieuwen Orgel, of den Stags Soldat
Wat viese klugt tot elks genugt
zal ik in't ligt gaen brengen
hoord hier eens naer sonder vervaer
gebruykt een groote scheup
waer door dat hy gelooft dit vry
kwam veel goed te vergaeren
maer tot verdriet soo u dees lied
Gy weet als dat, in menig Stad
nu veel Log-bals op vliegen
Ryssel en Gend, Brussel bekent
ons daer de preuf af send
nu hoort men in dees stonden
tusschen Aelst en Dermonden
een heer zoo m' heeft bevonden
die heeft tot zyn vermaek
een Log-bal g' jent naer 't Viermoment
met een kleyn schuit, waer in voor buyt
sat een hond zwart van huyd.
Desen Balon, is naer de Son
zeer geestig op gevloegen
jae door de lugt, aenhoort dees klugt
met zyn groot regt te pakken
en in zyn kuyp te klakken
die door den last bleef hangen vast
aen de zeylen kwam plakken
den Molenaer riep vol gevaer
Den hond bedugt, aenhoort dees klugt
begonst g' heel straf te huylen
met groot geluyt, den Molders guyt
stak zyn hooft nog eens uyt
als hy dat spook aen schoude
van hangst zyn hert verflouwde
hy dagt mun straf is hier
'k ben byna dood, de vreese groot
hy vol getraen, dagt 't is gedaen
'k moet mé naer d' helle gaen.
Den Molenaer dagt vol gevaer
aenstonds te moeten sterven
door benoudheyd ende droefheyd
met myn Vrouw moey van ryzen
'k zag den Molder staen gryzen
'k sprak Molder jan war is'er dan
segt my waerom is uw weedom
| |
| |
En siet gy niet wat hier geschied
den duyvel zit hier boven
op 't Mole-kot, wat droevig lot
'k dagt Molder gy syt sot
hy sprak nog voort al beven
kont gy dat spook doen sneven
ik ben met moet, opstaenden voet
waer ik terstond den Bal en hond
Den Molenaer heeft my voorwaer
Een Ezelg'jent, myn Vrouw prezent
zy sprak met veel verblyden
doen zal ik, al zonder schrik
daer mé ik sluyt, den Moldersguyt
In La Revue de l'Houtland (nr. 80, 08/94) staat het Nieuw lied van den Molenaer, een lied uit de documenten van Georges van Bokstael uit Bambecque 1894. Het lied is in achttiende-eeuws ‘Vlaams’ geschreven en is opmerkelijk ouder dan de datum die vermeld staat. Het betreft waarschijnlijk een hekellied op een waar gebeurd verhaal, gezongen op de klassieke wijze van Pierlala. Wanneer de tekst niet altijd strookt met de melodie is dat enkel te wijten aan het feit dat het lied door een minder goede liedzanger of een gelegenheidsdichter is geschreven.
| |
Nieuw lied van den Molenaer
Op de wijze van Pierlala
De wereld is zeker verdraeyen
Of 't menschdom loop verkeerd
Een schelm mag nu hooge kraeyen
Tot Preuv een molder van de streek
Hij is wonagtig tot Bambeke
De zaek kwam uyt zij was klaer
Het regt konde niet dolen
Hij wierd veroordeelt tot gevang
Voor een tijd van 10 dagen lang
Bij Montaeg, zey Pierlala sasa (bis)
De zaek die hem zwaer op 't hert lag
Toen men op een zeker schoonen dag
Een heer met pardessus zag komen
Die er straeks schrijft met purper ink
Een certificat die in d'ooren klinkt
Van den doven, zey Pierlala sasa (bis)
Dit certificat is zeer snel geschreven
Ten voordele van de molenaar
Het getuygt van zijn eerlijk leven
En goede zeden schoon en klaer
Den dief is nu een treffelijk man
Daer is niet meer die hem deeren kan
Dan t'kot, zey Pierlala sasa (bis)
Nu is hij wat op zijn gemak
Hij stekt het diepe in zijnen zak
Beroemd in den gemeente raed
Maer wiens hooft tusschen lang'hooren staet
Een ezel, zey Pierlala sasa (bis)
| |
| |
Van daer heeft hij zijn loop genomen
Hij is daer aessem loos toegekomen
Maer vond hem toch present
Lemment een zeer teerhertig man
Teekend zoo snel als hij schrijven kan
Als conseiller, zey Pierlala sasa (bis)
T'is nu den toer van Wulleman
En voegt daer bij in zijn tael
Sale Wallon, zey Pierlala sasa (bis)
Toen dat baes Busse zag dat den Wael
Zich ging aen t'schrijven zetten
Bad hij den molder met zoete tael
Het hem ook niet te beletten
Hij schrijft dan blijdgeestig ende fier
Martin Busse propriétaire
Niemand moet ook verwonderd zijn
Of komt Busse hier zich toonen
Want Wulleman en Busse en zijn
Maer een in twee persoonen
En toen Wulleman een scheete laet
T'is baes Busse die vanachter staet
En niest, zey Pierlala sasa (bis)
Minheer Triptrap den trappelaer
Voor geld doet in alles mee
Hij teekend ook in t'fransch zeer klaer
Als of ider een hier niet en weet
Dat hij meer pap dan kiekens eet
Men vindt nog wel het is waer
Handtekens van besten boeren
Welke den schalken molenaer
Verkreg door valsche toeren
Maer die boeren willen mij vergeten
Zij zijn te dom om slunsen t'eeten
Zelfs droog, zey Pierlala sasa (bis)
Welk een profijt voor den molder dief
Een dozijn ezels heeft hij tot zijn gerief
En valt er een onder t'werk te fel
Zijn huyd is goed voor trommelvel
T'is betse, zey Pierlala sasa (bis)
Ziet hier van mijn lied de zeden is
Door een valsche getuygenis
Is gelijk als den dief geeert
En alzoo verliest hij zijn respect
En word door iedereen begekt
Wel just, zey Pierlala sasa (bis)
Appartenant à Georges Van Bockstael de Bambacque le 19 avril 1894
De natuurlijke tegenspeler van de molenaar is de boer, de landman. De volksmond zegt:
De koeken die de mulder bakt steelt hij uit de boerenzak.
De molenaars hebben de beste varkens in het land, daarvoor zorgen de meelzakken van de boeren.
| |
| |
In de late Middeleeuwen werd die strijd tussen molenaar en boer al bezongen in het Antwerpsch Liedboek. Dat boek, Een Schoon Liedekens Boeck van 1544 bevattende 221 veelderhande liedekens, oude en nyeuwe om droefheyt ende melancolie te verdrijven was zeer populair en kende een grote verspreiding en diverse herdrukken. Waarschijnlijk is het liedboek onder druk van de Kerk op de index van verboden boeken geplaatst en werden de meeste exemplaren uit schrik voor de inquisitie en de daarmee gepaard gaande straffen vernietigd. In 1821 lokaliseerde Hoffman von Fallersleben in de Herzog August Bibliothek van Wolfenbüttel het enige ooit teruggevonden exemplaar van dit drukje. In dat boek vinden we over de molenaar in lied 176:
Den landtman trect, men moet wel weten,
ter moelen, wat baet dat ickt hele.
die molenaers hen niet en vergeten.
si nemen redelijcke vanden meele.
paeys is goet, God weet hoe veele.
en in lied 201:
Den molenaer van den mele,
schept diepe, God weet hoe veele,
vanden edelen landtman goet,
In de achttiende-eeuwse liedbundel De Schiedamze Molenaar, uitgegeven te Amsterdam in 1751, staat het lied Een klugtig Lied tusschen een Boer en een Molenaar. Dit lied bestaat uit zes strofen van acht versregels op het ongewone rijmschema ababccdc, waarbij het d-vers telkens eindigt op het woord ‘molen’ en waarop als rijmecho nog de uitdrukking volgt ‘by myn zolen’. Hiermee wordt een kluchtig effect nagestreefd.
| |
Een klugtig Lied, tusschen een Boer en een Molenaar
Stem: Als't begint
Molenaar waar zyn u zakken,
Wy wouden alzo garen bakken,
Myn liefste boer en myn beste maat,
Klimt op de molen jou meel is klaar,
Den boer quam op de molen, by my zolen,
Den boer quam by de molenaar.
Wel de drommel zal jou halen,
Waar zou ik u voor betalen,
Daar ik het u had bevolen,
Jy hebt myn meel en myn zakken lief,
Ik ga niet van de molen, by myn zolen,
Voor dat ik kryg al myn gerief.
De molenaar beet op zyn tanden,
Sprak boer wilt zo niet klappen,
Of ik gryp u met myn handen,
En gooy u van de trappen;
Hebt gy het hart raak myn eens aan,
Al zouden wy op de molen, by myn zolen,
Zamen eens in de ronde slaan.
| |
| |
Zie zey den boer nu word ik dol,
Nu raakt eerst myn kop op hol,
Ik zal jou olyke molenaar,
Niet wyken voor jou groot misbaar,
Ik ga niet van de molen, by myn zolen,
Voor dat ik heb myn zakken klaar
Zy begonnen daar te vegten
den boer zey 'k zal jou beregten,
Alwaar je met jou zessen,
braaf van de Rotterdamze fooy
En dat al op de molen, by myn zolen,
Elk zyn part dat gaat zo mooy.
Molenaars wilt hier op letten,
de boeren worden menschen,
dreygt haar nooyt een voet te zetten,
zo raakt gy in geen verdriet,
Gelyk als op de molen, by myn zolen,
Nu nog kortelings is geschied.
| |
| |
De boer, de landman die het in de meeste gevallen moet afleggen tegen de molenaar, wordt in een aantal liederen opgehemeld met de stelling dat zonder zijn werk de molenaar werkloos zou zijn. In het lied Als vader Adam spitten uit Kers-nacht en de naervolgende dagen (Antwerpen, zonder jaartal) staat:
Den meulder met sijn knechten die zouden haest vergaen,
dat hy maer eens dry maenden moest wesen zonder graen.
Hoe zou hy konnen tasten zoo diep in iders zak?
Hy zou wel moeten vasten, dat hem den boer gebrak.
Den boer die moet aen-haelen,
zou daer den meulder maelen;
den meulder die moet eeren den boer en ook den wind;
den wind en ook de boeren dat zijn den meulders vriend.
De relatie van de molenaar met de bakker is van een ander niveau. Hier gaat het om een relatie tussen twee beroepen die stelen om den brode, die dat elkaar verwijten maar toch voor elkaar moeten zwijgen. De bakker en de molenaar zijn niet alleen in die situatie zegt de volksmond:
| |
| |
Als een bakker, een kleermaker en een mulder over de straat lopen en ge roept: dief, wie zal omkijken? Alle drie!
Maalders en bakkers zijn dieven en pakkers.
De woekeraar, de molenaar, de wisselaar, de tollenaar: 4 evangelisten van Lucifer.
‘Soort zoekt soort’, zei de duivel en hij deed de advocaat, de mul der, de snijder en de wever in één zak.
Wat is het verschil tussen een molenaar en een advocaat? Geen, beiden stelen uit de zak.
Met bepaalde beroepen steekt de volksmens graag de draak. De handelswijze van die mensen wordt vaak op de korrel genomen, zoals in het lied Van vier eerlyke Liên. Op de stemme: Van den Corporael uit het Brugs Almanak uit 1786, bewaard in de stadsbibliotheek in Brugge:
Vol van mismaekte menschen,
Men hoord elk een om 't best
Naer ryke schatten wenschen:
Den Mulder die steelt meel,
Al ziet hy nog zoo scheel,
Dus staen zyn handen krom.
Wat dunkt u liefste Schaer,
Zyn dat geen braeve dieven,
En die den drank gerieven,
Die heeft een groot kabaes,
En daer mé eens braef krult.
In het Nieuw liedtboeck ghenaemt den vrolijcken speelwaghen van Jacobus de Ruyter halen we het lied: Ghemeenen twist tusschen den Backer en den Meulder. Stemme: Logé mon Bagage. Het liedboek werd uitgegeven te Antwerpen in de achttiende eeuw (z.j.) door M. Verdussen. Van De Ruyter weten we weinig. Naast het feit dat hij enkele liedboeken schreef, was hij ‘Rederijcker en klerk’ te Veurne. Dit dialooglied verhaalt de twist tussen twee dieven die elkaar op het einde vinden omdat ze er beiden baat bij hebben.
| |
| |
| |
Ghemeenen twist tusschen den Backer en den Meulder
Stemme: Logé mon Bagage
Ghy Meulders ghy korendief,
De groote sacken zijn u lief,
Dat beken ick aen mijn meel,
Dat my is t' huis ghecomen,
Want ghy hebt daer wat te veel,
Uyt mijnen sack ghenomen, Meulder,
Uyt mijnen sack ghenomen.
Ben ick een dief die zijt ghy mee,
Men vinter ander in de stee,
'k Weet dat de Backers dieven zijn,
In 't broot te kleyn te maecken,
En raest niet veel teghen my,
Ghy sout in 't kot gheracken, Backer,
Ghy sout in 't kot gheracken.
En spreckt my van dees wooningh niet,
Want soo een werck waer u verdriet,
De meulders komen daer wel aen,
Want als sy scheppen in het graen,
Zy nemen al te veele, Meulder,
Wy en nemen maer ons ghewin,
Het is een sot die naemen min,
Al is mijn schoppe wat te groot,
Ick en schep niet te diepe,
Zijt wel gherust t' en doet gheen noot,
Al waer het dat ghy sliepe, Backer,
Al waer het dat ghy sliepe.
Ghy weet wel van den ouden tijdt,
Dat ghy wat krom van vingers zijt,
Al doet ghy 't noch met goet fatsoen,
Som doen het wel der deghen,
Maer wy en komen dat niet doen,
Het broodt wort al gheweghen, Meulder,
Het broodt wordt al gheweghen.
Wanneer de brootweahers zijn deur,
| |
| |
Soo brenght ghy't minste broot daer veur,
En ghy verkoopt dat aen de lien,
't Is waer ghy moet u swichten,
Soo ick somtijts wel heb ghesien,
't En woegh maer half ghewiechte, Backer,
't En woegh maer half ghewichte.
Als dat geschiet wy lijden pijn,
Uyt vreese van betrapt te zijn,
Want al ons hoort dat waer verbuert,
Te laet sou het zijn betreurt,
Daer toe heb ick gheen moete, Meulder,
Daer toe heb ick gheen moete.
Weet als het al wort ondersocht,
Het graen dat wordt aen ons gebrocht,
Daerom en is 't gheen dievery,
Backer wilt daer af swijghen,
d'Oude pratijcke blijft ons by,
Dat wy behendigh krijghen, Backer,
Dat wy behendigh krijghen.
Soo komt ons handel over een,
En laet ons doch met vrintschap scheen,
Of wy nu wierden fraeye lien,
Men sou noch dieven vinden,
Adieu dan ick heb u ghesien,
Wy scheen noch al goe Vrienden te gaer.
Wy scheen noch al goe Vrienden.
In een handgeschreven liedboekje van André Vermeulen uit Beveren-Leie (verzameling Herman De Wit) staat nog zo'n prachtig dialooglied: Twist tusschen Bakker en Mulder, een tweezang waarvan de melodie spijtig genoeg niet gekend is.
| |
Twist tusschen Bakker en Mulder. Tweezang
Dag beste Dries hoe is't met 't leven
'k Zag U sinds lang geen enkelen keer
Wel God kan mij niet beter geven
Ik ben gezond en vraag er niets meer
Van als het waait uw molen draait
Van 's morgens eer den hane kraait
En in uw bakkerstiel mijn vriend
Daar zijn er kluiten mee verdiend.
| |
| |
Kom laat ons maar een pintje drinken
Wij hebben toch een goed bestaan
Wij moeten aan geen armoe denken
En drinken is onzen besten plan (x2)
De bakkers hebben schoone dagen
Daarbij ze komen ook zeer rijk
De mulders zouden moeten klagen
Omdat zij winnen gelijk slijk
Maar denk toch aan dure wintertijd
Hoe men daar beult en koude lijdt
En 's zomers is 't bij ons zo heet
Dat we zouden stikken, ja van ons zweet
Maar Dries er ligt mij iets te kwellen
Zoudt gij niet zijn op mij gestoord
Wel neen, gelief maar te vertellen
'k Zal zijn een vriend die u aanhoort
Ik moet U zeggen leelijk of lief
Elkeen geeft U den name van dief
't Is gij die mij dien name geeft
Omdat gij alleene niet rijke leeft
Gij lasteraar met al uw valsche listen
Gij wilt mij brengen in de schand
Maar dat de menschen maar alles wisten
Gij wierdt van elk verjaagt uit 't land (2x)
Gij wilt U zelve, schoone maken
Omdat gij wordt van iedereen veracht
Sijs Thijs die bracht laatst meel voor brood
't Wierd zuur gebakken en zwaar als lood
En boer Messiaen, bracht zuiver graan
En 't meel wierd vuil naar huis gedaan
Geen Bakkers die meer kunnen blijven
Met hun diefhanden van ons meel
Geen Mulders die meer kunnen knijpen
Want het schilt toch schrikkelijk veel
Als gij niet staakt met uw dwaas gekijf
| |
| |
Trek ik de kleren van uw lijf
Als gij er zijt zo duivelsch sterk
Kom maar alhier wij gaan aan 't werk
Ik word beschaamd voor ons twee buren
Te blijven twisten hier voor het publiek
't Was toch ik niet die ruzie kwam maken
Maar we zijn beiden koleriek
Ik met U en zijn weere vriend
Want onzen twist kwam onverdiend
Aanveerd mijn hand mijn spijt is groot
We blijven vrienden tot ter dood
Toe laat ons maar een pintje drinken
We hebben toch een goed bestaan
We moeten aan geen armoe denken
En drinken is onzen besten plan (2x)
In het stadsarchief van Oudenaarde (Fonds Handschriften en zeldzame drukken, nr. 36) wordt een merkwaardige bundel marktliederen bewaard, samengebracht door (of althans in het bezit geweest van) Edmond Vander Straeten (1826-1895), bij leven stadsarchivaris van Oudenaarde. Deze man was een bekend muziekhistoricus en kenner van het volkstoneel in Vlaanderen. Bij zijn overlijden schonk hij een aantal boeken en theaterprogramma's aan de stad Oudenaarde, waaronder wellicht deze bundel met liedbladen ingebonden in een harde kartonnen kaft met perkamenten rug. De bundel bevat 162 liederen, waaronder voor ons onderwerp het zeer interessante: Klugt van de verkeerde Broek, een lied van vijf strofen van telkens twaalf verzen, ‘gerijmd en gezongen door B. Triempont en zyne Huysvrouw, uit Geraardsbergen op de stemme God lof ik heb een post, gedrukt te Gent bij L. van Paemel’. Het lied handelt over een muldersvrouw die de bakker als minnaar heeft. De man en de minnaar trekken bij vergissing elkaars broek aan. Daardoor is de minnaar ontmaskerd. De mulder houdt de broek van de bakker en al het geld dat hij in de broek van zijn rivaal vindt.
| |
Klugt van de verkeerde broek
Stemme: God lof ik heb een post
De vrouwkens zyn zoo loos en fyn,
om hunnen man te kroonen,
gelyk'er veel te vinden zyn,
mans past op, en zyt wel wakker,
of gy moet met hoornen gaen,
als uw vrouw van enen bakker,
word een schoon present gedaen,
| |
| |
als dat een vrouw met haren man,
Een mulders vrouw had eenen vriend,
van die den oorlog voeren,
de maelders maelen met den wind,
hun vrouwken wier zeer wel bediend,
als den mulder 's nagts moet maelen,
t'wyl kwam haeren bakker dan,
haar genezen van haer kwaelen,
daer was hy liefhebber van,
tweemael ration is overdaed,
Cupido lachte dat hy schokt,
den mulder in zyn bed geraekt,
de vrouw haer ziek gemaekt,
vol pratyk zy viel aen 't kermen,
want den wind zit in myn dermen,
zoekt tog raed en staet my by,
den mulder pakt zyn broek al gouw,
't was geen wit van maelen,
maar 't was een ferm blouw.
Den bakker stond als den koekoek,
nog met zyn naekte billen,
en was verstopt in eenen hoek,
hy pakt den mulders broek,
dan heeft hy de vlugt genomen,
en den mulder staet en ziet,
daer hy is om drank gekomen,
hy en kend zyn zelven niet,
den man ded' eenen goeden pak,
een broek van den bakker,
Maer wat er 't huys is omgegaen,
en wordt niet van gesproken,
de vrouw was gouw haer pyn gedaen,
den mulder houd het staen,
dat hy zal de broek verslyten,
| |
| |
en het geld dat is het zyn,
al die het hem zoud verwyten,
doet ieder aen uw vrouw verzoek,
liever in 't bed gescheten,
als in een bakkers broek.
Harrie Franken geeft in zijn boek Liederen en dansen uit de Kempen een bloemlezing van liederen opgetekend in zijn streek. Pieta van Zeeland uit Bergeyk zong hem het lied De Rechter voor, een lied dat het Laatste Oordeel verhaalt. De molenaar wordt alweer als dief veroordeeld tot de hel, ditmaal in gezelschap van de notaris, de bakker die zijn brood bakte met zeep en gruis, en de boer, die het graan met valse maat verkocht.
| |
De Rechter
ach vrienden hoort en luistert naar mijn lied
het is een droom die ik u ga vertellen
ik droomde laatst dat ik gestorven was
ik zag de hemel en de helle
ik zag de rechter in een grote zaal
ik hoorde hem met vele mensen spreken
en om te luistern naar 't verhaal
heb ik me achter de deur versteken
achter de deur daar hing een grote ham
daar moest iedere notaris wat van eten
ja voordat hij de hemel binnenkwam
maar er was nog niet van gegeten
en is dat niet een allerdroevigst spel
al die notarissen die gaan verloren
en bij de duivels in de hel
daar worden ze zonder zeep geschoren
de bakker en ook de molenaar
die moesten samen voor het oordeel komen
de rechter sprak uw vonnis ligt ook klaar
hoor wat ik van u heb vernomen
jij hebt gebakken brood van zeep en gruis
en jij hebt koren onder het graan gemalen
daarom zal ook op staande voet
u ook de duivel komen halen
toen kwam er ook nog enen boerenkees
| |
| |
die van z'n leven zoveel spek had opgevreten
de rechter sprak ge staat op mijnen leest
denk niet dat ik u ben vergeten
je hebt je graan met valse maat verkocht
daarbij deed je de boter nog vervalsen
maar bij de duivels in de hel
zullen ze jou als een varken leren walsen
zo heb ik daar een uur achter de deur gestaan
ik dacht ze zullen hier op mij niet letten
toen ben ik stillekens de hemel ingegaan
en mocht me bij de engeltjes nederzetten
omdat ik was zo enen rare gast
werd ik gerekend onder de gekken
en wie van u het schoentje past
behoeft het dan maar aan te trekken
Blijkbaar luidt het devies: eens een dief, altijd een dief.
| |
Bibliografie
| Bauters, P., Kracht van wind en water, Leuven, Davidsfonds, 1989. |
|
| Bauters, P., Van Zadelsteen tot Zetelkruier, 2000 jaar molens in Vlaanderen, Gent, Provincie Oost-Vlaanderen, 1998. |
|
| Goeminne L., L. Denewet & P. Bauters, De oudste windmolens in het graafschap Vlaanderen (1183-1300), in: Molenecho's. Vlaams tijdschrift voor molinologie, 32 (2004) 2, p. 80-108. |
|
| Huys, P., Molens in veelvuldig perspektief. Verzamelde molinologische opstellen, Gent, Provincie Oost-Vlaanderen, 1993. |
|
| Huys, P., Molen en molenaar te kijk gesteld. Molinologische opstellen II, Gent, Provincie Oost-Vlaanderen, 1996. |
|
| Kalff, G., Het lied in de Middeleeuwen, Leiden, 1884. |
|
| Rivals, C., Le moulin, le meunier, la meunière dans les chansons, Toulouse, 1985. (Onuitgegeven doctoraatsthesis.) |
|
| Rivals, C., Le moulin et le meunier. Mille ans de meunerie en France et en Europe. Tome II. Empreinte édition, 2000. |
|
| Top, S., Twee eeuwen marktzangertraditie in Vlaanderen, Jaarboek 3, Galmaarden, Volksmuziekatelier Galmaarden, 1985. |
|
| Van den Bossche, H., Een spreekwoord, een naar woord. Een studie van molenspreekwoorden, Sint-Amands aan de Schelde, 2000. |
|
| Vos, F., Marktzanger Joseph Sadones (o1755-+1816), Leuven, 1977. (onuitgegeven licentiaatsverhandeling.) |
|
-
eind1
- den heyl: een gehucht
-
eind4
- t'kats-spel: plein waar het kaatsspel wordt gespeeld
-
eind5
- met vollen raem: met zwierige armbeweging
-
eind6
- gestel: gesteld, verzorgd
-
eind7
- krottist: iemand die slecht zijn zaken regelt
-
eind8
- keeremelk: karnemelk
-
eind8
- afrossen, slaag geven
-
eind9
- moud of mouw (lange halfronde bak voor het meel)
-
eind10
- multeren (?) = scheppen van scheploon.
|
Auteursrechtelijk beschermd