Tiecelijn. Jaargang 17

[p. 126]

vertaling

◼ Paul van Keymeulen
Tybaert en de twee papen (branche VIII)

Samenvatting

Deze branche getuigt van grote eenvoud wat de verhaallijn betreft. Tybaert zit hoog op het kruis (zie de vorige branche). Wanneer twee geestelijken te paard voorbij komen en zij de zwarte kater zien zitten, beginnen ze reeds zijn pels te betwisten. Met een variant op het spreekwoord zou men kunnen zeggen dat men het vel van de kater verkoopt alvorens hij gevangen is. Een van hen staat recht op zijn paard maar wordt door de kater bespuwd en krijgt een klauw in het gezicht. Hij valt van zijn paard en geraakt in zwijm. Tybaert bespringt het paard en raast ervan door. Het paard rijdt met de zwarte kater naar het huis van de pastoor waar het de pastoorsvrouw ramt, die meent dat ze de duivel in hoogsteigen persoon ontmoet.

Tekst

Tybaert als hoger beschreven
staat niet voor Reynaert te beven
en zoekt met hem geen bestand
en ook geen vrede naderhand.
Maar zie daar op snelle paarden
ziet hij plots twee papen nadren,
de een op een gevlekte merrie,
d'andre met gezag en gratie
op een wandelpaard gezeten.
Die op de merrie kwam aangereden
had Tybaert meteen gezien.
- Confrater, zei hij, niet zo driest,
wees stil en verroer nu niet.
Ziet gij het beest dat ik daar zie?
- Drommels, 't is een wilde kat.
God, als ik zijn vel maar had
voor een muts tegen de vorst,
'k was zo gelukkig als een vorst,
't zou een warm hoofddeksel zijn.
God die ons hier heeft geleid,
kende beslist mijn behoeft.
Het wordt zeker een fijne hoed.
Opdat hij nog mooier zou zijn
is pas ontsproten uit mijn brein
de idee die 'k u wil voorleggen:
wat zoudt ge, amice, zeggen,
als ik met zijn staart bedek
mijn achterhoofd en mijn nek?
Hij is zo dichtbegroeid en zacht!
- Dat is met woorden goed bedacht,
zegt d'eerste paap tot zijn compaan.
Maar God, wat heb ik toch misdaan?
Welke zonde heb ik bedreven
dat ik mijn deel moet afgeven?
Daarop zijn confrater repliceert:
- Geen zonde, Turgis, beste heer.
Aan u die mijn armoe kent,
zijn mijn behoeften zeer bekend.
Daarom zult gij mij laten houden
het kattenvel tegen de koude.
- U laten? Voor welk dienstbetoon
zou dat zijn 't verdiende loon?
Zeg mij om welke reden moet
ik u laten mijn winterhoed?
- Ach, lieve hemel, zegt Rufangijn,
waarom zo pieteluttig zijn?
Van u valt niets te verwachten:
we delen dus zonder te wachten.
- Goed, ik laat de verdeling toe.
- Maar hoe zal ze gebeuren, hoe?
- Dat zie ik dan wel goed zitten:
vermits gij het vel wilt bezitten,
zullen wij het schatten laten
en gij zult mij de helft betalen.
Daarop antwoordt Rufangijn:
- Ik kan daarmee tevreden zijn.
Maar aangezien wij tezaam
nu naar de synode gaan,

[p. 127]

 

zult gij zeker wel beamen

 

dat wij ons deel moeten bijdragen.

 

'k Neem de contributie op mij

 

en ook de kosten van 't verblijf.

 

Ge moet dan, frater, maar even

 

aan mij uw erewoord geven,

 

dat ik de zwarte kat zal krijgen.

 

En verder gaan w'er over zwijgen.

 

- Schande, als ik niet, mijn waarde,

 

deze voorwaarden aanvaard.

 

Zo dus, ik doe daarop een eed

 

en geef u mijn woord van eer.

 

Rufangijn zei: - Goed is dat.

 

Maar wie maakt zich meester van de kat?

 

Turgis antwoordt: - Vriend, voorwaar

 

dat doet de latere eigenaar,

 

want nu niet en ook niet later

 

eis ik iets op van de kater.

 

Mij daarin mengen wil ik niet.

 

Reken niet op assistentie.

 

- Het geeft niet, zegt Rufangijn,

 

vermits de hoed van mij zal zijn.

 

- Veel geluk dan met uw buit.

 

Rufangijn nadert dan het kruis,

 

waarop gevlucht was de kat

 

die daar nog angstvallig zat,

 

en voor hem alleen nog telt

 

hoe hij Tybaert de kater velt.

 

Maar te klein is zijn paard,

 

zodat hij van 't zadel niet geraakt

 

tot bij de sissende Tybaert.

 

Hij gaat rechtstaan op zijn paard,

 

maar als de kat hem ziet staan

 

gaan zijn haren rechtop staan.

 

Hij spuugt in 't gezicht van de paap

 

en geeft een klauw in zijn gelaat.

 

Hij slaat hem neer en met zwier

 

werpt hij de pape van zijn dier,

 

zodat die met zijn achterhoofd

 

op de grond valt en verdoofd

 

wel vier - het kan ook vijf keer zijn -

 

buiten bewustzijn valt in zwijm.

 

Terwijl de pape nog snakt naar adem

 

springt Tybaert in het lege zadel.

 

Door schrik bevangen slaat het paard

 

op de vlucht. In grote vaart

 

door zoveel velden en zoveel weiden

 

rent het paard zo ver en wijde

 

dat het aankomt aan de woning

 

vanwaar het vertrokken is.

 

Op het erf was papes vrouw

 

aan het hakken eikenhout.

 

Zodanig door haar werk benomen

 

had zij het paard niet zien komen.

 

Het stootte met zoveel kracht

 

tegen haar boezem, vol en zacht,

 

dat zij gewond op haar rug lag.

 

Zij werd erg bang toen zij zag

 

in 't zadel waar haar man steeds zat:

 

Tybaert de roetzwarte kat.

 

Ze dacht dat het een duivel was.

 

Het paard dat huis en erf goed kent

 

is meteen naar zijn stal gerend

 

met Tybaert, die duivelse kater

 

nog steeds gezeten in het zadel

 

en die van veel geluk spreken mocht

 

dat hij doorstond de hele tocht.

 

Hij springt beduusd van het paard

 

En verdwijnt dan inderhaast.

 

 

 

De pape die nog steeds versuft

 

en verdwaasd ligt op zijn rug

 

rondom zich kijkt en staart

 

en ziet nergens zijn wandelpaard.

 

Hij interpelleert zijn compaan:

 

- Waar is mijn rijdier heengegaan?

 

- Zijt gij, vraagt Turgis, gekwetst?

 

- Zeg liever dat ik haast dood ben.

 

Een duivel heeft mij aangevallen,

 

zeker de wreedste van alle,

 

daar ben ik vast van overtuigd.

 

Hij heeft mij bespookt en afgetuigd

 

en wees er ook verzekerd van

 

dat vandaag eer d'avond valt

 

wij zullen stervend zijn of dood.

 

Zonder mijn paard ben ik in nood.

 

Dan begint hij te reciteren

 

het kyrie, credo en miserere,

 

't ave pater, een hele litanie

 

en met hem bidt zijn vriend Turgis.

 

Alvorens zij naar huis keren

 

hebben zij verscheidene keren

 

gekeken of in volle vaart

 

een zwarte demon op een paard

 

niet op hen kwam aangehold.

 

Maar hun vrees was ongegrond.

 

Zij maakten beiden een kruisteken

 

en hielden de zaak voor bekeken.

[p. 128]

 

De synode vergeten ze ook terstond,

 

want Rufangijn was te gewond.

 

Hij is teruggekeerd naar de pastorij

 

vol droefenis en razernij.

 

Zijn vrouw informeert welk beest,

 

of nog beter, welk tempeest

 

hem zo vlug naar huis deed komen.

 

- Door mijn zonde is 't gekomen.

 

Vandaag heeft een duivel mij behekst,

 

zie hoe hij mij heeft gekwetst.

 

Turgis van Hoogboom, mijn neve,

 

kan daarvan getuignis geven.

 

't Moet gewis een mirakel zijn

 

dat ik nog leef, besloot Rufangijn.

Naschrift

De sterke punten van deze korte branche zijn onbetwistbaar de levendigheid van de dialogen, de snelheid van de actie en de detailrijke observaties. Zoals in de fabels en de fabliaus wordt het verhaal afgesloten met een moraal waarin de zondaar zijn straf aanvaardt.

Opvallend is het hoge zoömorfe gehalte van de branche: de wilde, zwarte kater zit hoog op een kruis, eet een worst, sist en klauwt. Zoals in vele Reynaertverhalen het geval is, spreekt het dier niet in confrontatie met de mens (ook in Van den vos Reynaerde verliezen de beer en de kater hun spraak wanneer ze op de plek van de waarheid door mensen als wilde beesten worden afgeranseld). De mens is belust op de pels van het wilde dier. Eén antropomorf element verrast in deze contekst, maar is ook weer zeer typisch voor de ‘matière renardienne’: het paardrijdende dier, waardoor de ridderlijkheid van het dier op de voorgrond treedt. Op deze manier leidt het paard zijn nieuwe meester naar de pastoorsvrouw. Dit is weer een middel tot kritiek op de geestelijkheid, die in deze korte branche erg scherp is. Het celibaat wordt niet in acht genomen, de geestelijken betwisten de pels van een dier (dus materiële goederen), ze zijn bijgelovig, want ze zien in een zwarte kater de duivel en wanneer de nood hoog is, debiteren ze wel erg mechanisch alle gebeden die ze in de voorraad hebben.

Bij Martin maakt dit verhaal deel uit van branche XV (eveneens volgend op de branche over de worst), bij Roques IV en bij de Japanse tekstuitgevers Fukumoto-Harano-Suzuki branche 15. Van Keymeulen vertaalde naar de editie van Strubel. In diens Pléiade-editie wordt deze branche besproken op p. 1117-1121.

Rik van Daele