Tiecelijn. Jaargang 17

[p. 58]

artikel

◼ Paul Verhuyck
Neven en nichten van Tibeert

Hoewel de vijandschap tussen Reynaert en Ysengrim de structurerende grondlaag van de middeleeuwse Reynaertverhalen vormt, is de verhouding tussen de vos en de kat Tibeert misschien wel de meest subtiele. Immers bij de vos en de wolf, respectievelijk de kleine vazal en de grote baron, gaat het vooral om de strijd tussen list en grof geweld. De kleinste, de sluwste moet winnen. De spanningsboog tussen vos en kat wordt echter a priori bepaald door het feit dat beiden ongeveer even groot zijn - Reynaerdianen weten dat men bij Tibeert eerder aan een solide boskater moet denken - en vooral dat ze alletwee listige dieren zijn. Wanneer dus list tegen list wordt afgezet, zal nu eens de vos en dan eens de kat de overwinning behalen, zoals blijkt uit de branches van de Franse Roman de Renart.

De kat wordt al heel vroeg, al lang voor de Middeleeuwen, gezien als dubbelzinnig, letterlijk behept met twee zinnen. Het symbolisme van de kat pendelt constant tussen goedaardige en kwaadaardige factoren, tussen zacht-aaiend en geniepighuichelachtig. Aanvankelijk lag het accent vooral op de laatste karaktertrek; de laatste hondervijftig jaar volgde een opmerkelijke opwaardering van de katten.

De kat als huisdier en zijn naam danken we aan het oude Egypte. De etymologie van ons woord ‘kat’ stamt immers uit Noord-Afrika, en gaat terug op, bijvoorbeeld, het Nubische kadis of het Berbers kaddiska. De kat werd kennelijk voor het eerst in Egypte getemd en tot huisdier gemaakt. Die huiskat van Afrikaanse oorsprong werd pas in de late Latijnse keizertijd (rond de vierde-vijfde eeuw) een gebruikelijke verschijning in Europa, hoewel de echte maatschappijbrede doorbraak van de huiskat als muizenvanger in West-Europa waarschijnlijk pas in de elfde eeuw goed op gang komt. Samen met het dier werd het woord geïmporteerd en zodoende verdrong het vulgair-Latijnse woord cattus weldra het oudere woord felis, gebruikt om de wilde kat aan te duiden. Het woord felis zelf heeft in de Europese volkstalen weinig tot geen sporen nagelaten (het Franse adjectief félin is duidelijk een geleerd woord uit de tijd van de beginnende taxonomie in de achttiende eeuw). Het Latijnse woord felis/felix gaat trouwens op een Indo-Europese stam terug, die ‘zuigen, zogen’ betekent (cfr. fellare, fellatio). De eerste betekenis van felix was dus ‘voortbrengend, barend, zogend’ en dientengevolge ‘begunstigd door de goden’. Vandaar was het nog maar een kleine stap tot de woordenboekdefinitie ‘felix = gelukkig’. Kortom Felix de kat is een vruchtbaar, productief en gelukkig dier.

Zoals men weet werd in het oude Egypte de godin Bastet vereerd in de gedaante van een kat. De godin gebruikte de lenigheid van de kat om de mensen te helpen tegen de duistere vijanden van het licht. De kat in het oude Egypte was symbool voor de maan en werd als dusdanig toegeschreven aan Isis. Tussen Memphis en Thebe heeft men kattenkerkhoven gevonden met meer dan 200.000 kattenmummies. Men meende immers dat de maangodin Basht/Bastet met haar kattenkop 's nachts waakte over de slapende zon, die bedreigd werd door Apophis, de slang der moerassige duisternis. Soms had ze de slang met een mes onthoofd, soms hield ze de slang onder haar poot in bedwang. In dit laatste beeld zien sommige mythologen de voorafschaduwing van de Moedermaagd Maria die de slangenkop onder haar hiel verplettert.

[p. 59]

Uit het vorige blijkt dat de kat zowel met de zon als met de maan te maken had en soms lost men die schijnbare tweesporigheid op door te zeggen dat de mannelijke kater bij de zon hoorde en de vrouwelijke poes bij de maan - of door te stellen dat de maan als bescheiden nachtlichtje de taak van de zon overneemt.

De Egyptenaren beweerden ook dat de kat met haar gemiauw de heilige, geheime naam van de natuur moduleerde: de kat als kabbalist als het ware. In dit verband zei Fulcanelli, de laatste alchemist van de twintigste eeuw: wie inziet waarom de Egyptenaren de kat vergoddelijkt hebben, heeft daarmee meteen ook de Steen der Wijzen - de Pierre Philosophale - gevonden!

Katten kweken er lustig op los en hebben talrijke welgevulde nesten. Plutarchus vertelt (zonder kritisch commentaar) dat de kattin volgens de Egyptenaren evenveel jongen ter wereld bracht als er dagen in de maan-maand zijn, dus 28, echter met dien verstande dat ze er bij de eerste worp één baart, bij de tweede worp twee, bij de derde drie enzovoort tot ze stopt bij 28.

De Kelten waren door de band genomen wantrouwig ten aanzien van katten. In de Zeereis van Mael-Duin, één van de pre-teksten van Sint-Brendaan, wordt een dief gestraft door een mythische kat.

Een Turkse moslimlegende verhaalt hoe de ark van Noach geplaagd werd door ratten. Noach streelde of kriebelde zijn leeuw, die ervan moest niezen. Uit zijn niezen ontstond een paar katten. Vandaar, zo concludeert men, dat de kat op de leeuw lijkt.

Een kat houdt niet van regen. Ook dat zou teruggaan op de ark van Noach. Althans volgens kanunnik Raton (sic) die in 1828 in zijn Traité de l'éducation du chat vertelt hoe de stoute kat met haar klauwen het hout van de ark beschadigd had zodat Noach haar naar het bovenste dek van zijn schip had verbannen, waar ze het meeste last had van de regen. Dat beviel het beest niet. En zo is 't gekomen.

In de boeddhistische traditie wordt verteld dat de kat, samen met de slang, het enige dier was dat niet treurde over de dood van de Boeddha, maar dat kan op een metafysisch plan ook worden uitgelegd als een teken van hogere wijsheid: bevrijding uit het rad van karma en reïncarnatie. Kat en slang! Opvallend is dat de vermelding van de kat met de slang ook in de kabbala voorkomt, maar daar duidelijk met een negatieve betekenis. We zagen die link ook al hierboven met Apophis, de Egyptische slang.

Tot zover enkele krenten uit de koek der eeuwen in een vogelvlucht die bij wijlen wat kort door de bocht scheert. Maar nu de Middeleeuwen.

Daar moeten we eens te meer beginnen bij Isidorus van Sevilla en zijn Etymologiae (610-630), namelijk in boek XII over de dieren, hoofdstuk 2, paragraaf 38. Daarin gebruikt Isidorus de woorden musio en cattus om de kat aan te duiden. De naam musio wordt volgens hem aan het dier gegeven omdat het de vijand is van de muis (mus);...en het woord cattus brengt hij in verband met het werkwoord captare, ‘pakken, vangen’. Maar zo voegt hij eraantoe, anderen beweren dat cattus in verband staat met acutus, omdat het dier zo scherpzinnig is: ‘nam tanto acute cernit ut fulgore luminis tenebras superet’ = ‘de kat heeft zo'n scherp zicht dat hij met de schittering van zijn ogen de duisternis van de nacht overwint’. Vandaar, stelt Isidorus, dat het woord cattus uit het Grieks komt, van kaiesthai, hetgeen ingenieus betekent. Zowel bij acutus als bij kaiesthai spelen overigens de betekenissen scherpzinnig en ‘scherpzichtig’ (met uitstekend gezichtsvermogen) door elkaar heen. Zoals men kan zien legt Isidorus heel andere etymologische ver-

[p. 60]

banden dan de hogervermelde moderne etymologieën van kat en felix. Dat komt doordat Isidorus, net als alle middeleeuwse geleerden, ervan uitgaat dat God zowel de structuur van de wereld als de structuur van de taal geschapen heeft en dat die twee dus hetzelfde patroon vertonen. Een van de consequenties van die overtuiging is dat middeleeuwse geleerden menen dat de vorm van een woord informatie geeft over de aard van het ding dat met dat woord wordt aangeduid. Die informatie wordt afgeleid door het betreffende woord te verbinden met gelijkaardige woorden en de betekenis daarvan op het ding in kwestie te betrekken. Zoals hier: cattus wordt verbonden met captare, met acutus en indirect met kaiesthai. Op die manier wordt duidelijk dat de belangrijkste eigenschappen van de kat zijn dat zij (muizen) vangt, dat zij goed in het donker kan zien en dat zij scherpzinnig is.

De geprezen scherpzinnigheid van de kat komt overeen met de keuze van de Egyptenaren voor de kat als nachtdier, keuze die waarschijnlijk teruggaat op haar optische vermogens in het donker - en misschien ook omdat haar oog verandert volgens de lichtinval en zodoende de maanfasen zou uitdrukken, hetgeen haar ook met de geheimzinnige sfinks verwant maakte. Men vond namelijk dat de kat gevoelig was voor de elektro-magnetische aantrekkingskrachten tussen maan en aarde. Zo bouwde ze veel vitaal fluïdum op. Vanwege haar grote vitaliteit schreven enkele populaire tradities haar negen levens toe.

De populariteit van een dier in de fabeltraditie is niet dezelfde als in de beestenboeken (cfr. mijn stukje over de wolven in Tiecelijn 15, 2002, p. 187-192: de wolf is populairder in de fabels dan in de bestiaria!). Esopus, in de zesde eeuw voor Christus, wijdt drie fabels aan de kat: De kat en de kippen (nr. 7 of 14), De kat en de haan (nr. 16 of 12) en De kat en de muizen (nr. 79 of 13). Bij de oude Griek is de kat steeds een kwaadaardige huichelaar, zeer negatief beschreven in de eindmoraal. Ook onze uitdrukking ‘de kat de bel aanbinden’ is ontleend aan de fabel van Aesopus waarin tijdens een vergadering van muizen er eentje voorstelt de kat bij wijze van voorzorg een bel aan te binden tot er een oudere muis de wijze vraag stelt wie dat dan wel moet doen.

In de fabels van Phaedrus (eerste eeuw na Christus) komt de kat tweemaal voor. In De arend, de kat en het wilde zwijn is een kattin met haar gespleten tong de twee andere te slim af. In de fabel De haan en de katten met de draagstoel dragen de katten de draagstoel van een haan en eten hem tenslotte op, ondanks de waarschuwingen van een vos! Alweer een roofzuchtig beest.

In de 102 Esopische Fables van Marie de France uit de twaalfde eeuw, vinden we ook maar twee katten, telkens trouwens in fabels van onbekende oorsprong: De vos en de kat (nr. 98), waarin de kat de pochende vos te slim af is, als ze door twee honden worden achtervolgd; en De gemijterde kat (nr. 101), waarin een valse, listige kat zich tevergeefs als bisschop voordoet om muizen te vangen. Marie, tevens de oudst bekende Franse dichteres, is ook de eerste die het woord chat in het Frans gebruikt heeft.

Al met al zijn er dus aanzienlijk minder katten dan wolven, vossen of leeuwen in de fabels. Maar in de beestenboeken of bestiaria is de kat nog zeldzamer, terwijl de wolf, de vos en de leeuw (in die volgorde) er een prominente plaats in bekleden. In de vier Franse bestiaires van de twaalfde-dertiende eeuw komt de kat helemaal niet voor, ook niet in de Physiologus (de oerbron van alle middeleeuwse bestiaria). In de IJslandse Physiologus-fragmenten komt wel een wilde kat voor, hrysecauttr [cfr. ‘reuzenkater’], maar eigenlijk wordt hiermee de wezel bedoeld, helaas. Alleen in het (door T.H. White vertaalde) Liber de bestiis, iii.24, van [de pseudo-] Hugo de

[p. 61]

Sancto Victore, uit de twaalfde eeuw, vinden we een vermelding op basis van Isidorus' pseudo-etymologie. De illustraties in de handschriften stellen meestal het spel van de kat met de muis op grappige manieren voor.

Die relatieve zeldzaamheid van de kat in bestiaria is uiterst merkwaardig, want zoals men weet (cfr. mijn hogervermelde artikel over de wolf in Tiecelijn) verwijzen de beestenboekbeesten ofwel naar de duivel, ofwel naar God/Christus, ofwel naar de mens. Zo duiden de vos, de aap en de patrijs op de duivel; de leeuw, de pelikaan, de eenhoorn, de panter en de diamant (sic: staat meestal ook in de bestiaria) op God/Christus; de arend, de hop en de mier op de mens. Hier had de kat als duivel niet misstaan. Toch is zij zo goed als afwezig. Dit is waarschijnlijk een teken dat de demonisering van de kat pas later echt goed van start ging. Dit zou kunnen sporen met het feit dat de heksenvervolgingen, waarin de kat en de heks werden geassocieerd, pas na de Middeleeuwen maatschappijbreed begonnen zijn. Ter herinnering: het eerste heksentractaat, de beruchte Heksenhamer of Malleus Maleficiarum van Jacobus Sprenger en Heinrich Kramer (ofwel Henricus Institoris) dateert pas van 1487.

Het samengaan van kat en heks in de vroeg-moderne tijd houdt waarschijnlijk verband met het nachtzicht van de kat, dat naast het muizenvangen als haar voornaamste attribuut werd gezien. Welnu, een dier van de duisternis werd al snel in verband gebracht met duistere krachten zoals toverij en uiteindelijk met de duivel: de kat die muizen vangt wordt dan een metafoor voor de duivel die mensenzielen vangt.

Toen de kat als gesunkenes Kulturgut in de beeldvorming omtrent hekserij terecht was gekomen, werd de zwarte kat gezien als een demonische figuur, ofwel als de klassieke begeleider van de heksen ofwel als vermomming van diezelfde vrouwen. Toch vond Alanus ab Insulis [Alain de Lille] in de twaalfde eeuw al dat de kat een geile dief was en hij beweerde dat er vrouwen waren die de kat onder haar staart kusten; maar dat beweerde hij ook van de Katharen (waarschijnlijk via een volksetymologie ‘kat/kathaar’)!

In Don Quichote (II, 46) van Cervantes wordt een serenade van de held onderbroken doordat de hertogin bij wijze van grap een hangende zak vol met krijsende katten met belletjes aan hun staart laat zakken: hier heeft dus iemand de katten wel degelijk de bel aangebonden! Don Quichote meent dat het demonen zijn en probeert ze in mootjes te hakken met zijn zwaard, tot een - loslopende - kat hem in zijn gezicht springt en zijn neus openklauwt. De Reynaerdiaan denkt hier onwillekeurig aan De gecastreerde neus van Jan Goossens. Bij Cervantes werpt de hertog uiteindelijk de kat uit het raam.

Van de sprookjes van Perrault uit de zeventiende eeuw is De gelaarsde kat de bekendste. Een arme man heeft alleen een kat. Het dier doet iedereen geloven dat zijn meester de markies van Carabas is, eigenaar van onmetelijke landerijen, waardoor de goede man met de enige dochter van de koning kan trouwen.

De hertog bij Cervantes was niet de enige die zich aan kattenwerpen bezondigde. Op verschillende plaatsen in Europa werden katten ritueel gemarteld, gedood, gevild of verbrand, meestal ter gelegenheid van feesten, soms tijdens carnaval, maar vaker nog tijdens het Sint-Jansfeest van de midzomer. Men denke aan leper waar katten van de toren werden gegooid. Men denke ook aan de beroemde studie van Robert Darnton, The Great Cat Massacre, uit 1984, met een mentaliteitshistorisch hoofdstuk over Parijse drukkersgasten die in 1730 tientallen katten dood

[p. 62]

of halfdood knuppelden en vervolgens, na een charivaresk schertsproces, ophingen.

Dit gegeven staat niet alleen, integendeel. Er is een heuse middeleeuwse traditie van dierenprocessen geweest, zoals beschreven door E.P. Evans, The Criminal Prosecution and Capital Punishment of Animals, (1906), waarop Julian Barnes trouwens het derde hoofdstuk van zijn A History of the World in 10 1/2 Chapters (1989) gebaseerd heeft.

Daarnaast was er bijvoorbeeld de traditie van de eerste zondag van de vasten in Semur, waar de kinderen levende katten aan staken ophingen om ze te roosteren boven vreugdevuren. In de zestiende eeuw op de place du Châtelet te Parijs deed men tijdens het Sint-Jansfeest ongeveer hetzelfde: men stopte een kat in een mand boven een brandstapel (soms ook wel eens een vos...!) en de koning kwam persoonlijk het vuur aansteken. In Aix-en-Provence, op Sacramentsdag, gooide men katten zo hoog mogelijk in de lucht zodat ze op de grond te pletter sloegen. In Nice heeft men een mummie van een ‘ingemuurde’ kat in de kerk gevonden. In Londen tijdens de zestiende eeuw schoren protestanten een kat om ze op een monnik te doen lijken en hingen ze op aan de galg. In Antwerpen in 1549 was er in de Onze-Lieve-Vrouweprocessie een zogeheten kattenklavier te zien, waarin katten waren verstopt en vastgebonden: een beer bespeelde het toetsenbord en pijnigde zodoende de katten die begonnen te janken; kinderen in berenvellen dansten op die pijnkreten. Zo zijn er nog honderden voorbeelden.

Zoals Darnton (die vreemd genoeg het ritueel van leper niet vermeldt) zegt, zijn deze en andere gevallen van wreedheid tegen dieren geen geïsoleerde sadistische perversies van zieke breinen, maar de uitdrukking van een diepe onderstroom in de Europese volkscultuur en als dusdanig voer voor antropologen. Het heeft te maken met het ritueel exorciseren van duistere krachten of van het beeld van de Andere. Zo dacht men bijvoorbeeld dat verminkte katten niet meer naar de heksensabbat konden gaan. Veel hierover werd in 1728 opgetekend door François-Augustin Paradis de Moncrif in Les Chats, verschenen te Rotterdam: ook al is dit boek bedoeld als een burleske verhandeling ten behoeve van een geletterd publiek, toch gaat het terug op een enorm rijk arsenaal van oud bijgeloof, verhalen, volksgeneeskunde en spreekwoorden (waarvan de meeste pas anderhalve eeuw later in de verzamelingen van folkloristen zullen opduiken).

Toch verklaren die historisch-sociologische benaderingen niet alles, en zeker niet waarom het ene hier gebeurt en het andere daar: waarom bijvoorbeeld gooit men in leper katten van de toren terwijl men in Geraardsbergen visjes uit een glas drinkt?

In Germinal (V, 6) van Zola wordt de kapitalistische uitbuiter achtervolgd door de proletariërs die schreeuwen ‘Pak de kat, pak de kat’. Wanneer de vluchtende volksvijand tenslotte van een dak valt, wordt hij gecastreerd ‘als een kater’. Nogmaals de mens metafoor voor de te castreren kat. De Reynaerdofiel denkt door contrastwerking alweer aan Tibeert die de paap voor vijftig procent castreerde.

Al eeuwen werd de kat niet alleen met hekserij maar ook met seksualiteit in verband gebracht. Sinds de late Middeleeuwen associeerde men de kat met de vrouw en de hond met de man. In een wereld met een negatief vrouwbeeld en antifeministische metaforen betekende dat vooral wellust en list. Kat + vrouw = Kwaad.

In de negentiende eeuw werd dat anders. Baudelaire, die zoals Poe de perverse esthetiek van duistere krachten bezong en Kaïn boven Abel verkoos, betekent een scharnierpunt in deze traditie: de kat wordt positief. Almaar positiever. Nu de gelijk-

[p. 63]

heid der seksen politiek correct aanvaard is, blijft de structurele oppositie tussen ‘man/hond’ versus ‘vrouw/kat’ nog steeds spelen. Alleen, ze produceert radicaal andere betekenissen. Zo is het op high brow recepties zeer salonfähig de hond als macho, bot, prozaïsch, dom, hiërarchisch, doorzichtig en geprogrammeerd af te doen - en de kat als vrouwelijk, sierlijk, poëtisch, ludiek, geraffineerd, onafhankelijk, geheimzinnig en creatief. In die al te generaliserende beeldvorming zijn hondenmensen rechts en kattenmensen links: hondenmensen staan voor wet en orde, kattenmensen voor alternatieve intellectuelen.

Tenslotte enkele katers en poesjes die niet echt neven of nichten van Tibeert zijn en zelfs niet eens katten zijn. Zo is er de beduchte kater als aanduiding van een staat van beroerdheid na de dronkenschap, die eerst in het Duits (rond 1850) en daarna in het Nederlands (rond 1906) in soldatenkringen ontstaan is. Welnu deze kater heeft slechts een volksetymologisch verband met het huisdier: het is immers volgens de etymologische woordenboeken vermoedelijk een opzettelijke verbastering van het Russische katarr, dat verwant is aan catarre, slijmvliesontsteking, van het Grieks katarros, het omlaagvloeien.

En waarom heet de vrouwelijke kat dan poes? Het woord poes, dat in onze taal voor het eerst voorkomt in 1683, is waarschijnlijk een onomatopee, een klanknabootsing van het blazen van de kat. Dit komt voor in vele talen, zoals het Deens, Iers, Roemeens en Tamil, maar wij denken natuurlijk allereerst aan het Engelse pussy. Nu werd in het Franse bargoens het mannelijke woord le chat en zijn vrouwelijke tegenhanger la chatte al sinds de achttiende eeuw gebruikt om de muliebra aan te duiden. De Dictionnaire historique de la langue française van Robert vermoedt hier een ontmoeting van klanken, een botsing tussen de homoniemen chat en chas, omdat chas ‘opening, spleet’ betekent (cfr. le chas de l'aiguille = het oog van de naald). Deze reductionistische verklaring gaat voorbij aan een veel bredere antropologische metaforiek, waarschijnlijk gebaseerd op vermeende gelijkenis met de vacht. Immers het Frans kent het (equivalent van het) woord poes niet, terwijl juist het Engelse pussy en het Nederlandse diminutief poesje ook gebruikt worden ter aanduiding van de muliebra. Samen met de muis overigens. Tegelijk jager en prooi?

Maar laten we om af te sluiten naar de reynaerdelijke kat terugkeren, met als conclusie dat de relatieve zeldzaamheid van de kat in de middeleeuwse fabel- en bestiariumtraditie niet alleen schril afsteekt tegen het literaire lot van wolf, vos en leeuw, maar ook en voornamelijk haaks lijkt te staan op de toch niet onaanzienlijke rol die Tibeert in de Renart/Reynaerttraditie speelt. Dat contrast maakt van Tibeert een van de meest originele creaties van de dwarse Renart/Reynaertauteurs.