Tiecelijn. Jaargang 17

[p. 16]

portret

◼ Marcel Ryssen
Jean van Riet: Reynaert in Oost-Indische inkt

Reynaert adverteert

Geamuseerd doorblader ik de programmabrochure van het Reynaertspel anno 1973 te Sint-Niklaas. Naast de integrale tekst van Jos Houben, de nodige inleidingen van de notabelen en wat elkeen moet weten over regisseur en acteurs, boeit vooral een schat van tekeningen die de tekst zelf, maar vooral de publiciteit waarmee de differente handelaars, banken en nijveraars hun goederen en diensten aanprijzen, illustreren. Het hoofdpersonage is steeds een stil genietende Reynaert, die met slimme oogjes en een nauwelijks verholen spotlachje het gebeuren dirigeert en waarbij zijn gekende tegenstanders steeds weer de pineut zijn. Geestig, raak, getuigend van een gedegen kennis van het verhaal, origineel en spits, getekend met een fijne hand die perfect het spel van lijnen en streepjes beheerst. De figuren zijn wat kubistisch gestileerd, niet zo overdreven dat het een spel van blokjes en andere meetkundige figuren is geworden, maar soepel-slank met de nodige rondingen hier en daar. Iedere tekening zit vol actie en vertelt een verhaal. Bewonderenswaardig is het gevat evenwicht tussen wat de adverteerder wil dat de lezers over zijn zaak weten en de grappige begeleiding door de dieren van het verhaal, waarbij een triomferende Reynaert steeds de hoofdrol speelt.

Tekenaar van dienst was Jean van Riet. Deze kunstenaar wil ik in dit portret centraal stellen, maar eerst wil ik nog even concreter ingaan op enkele van de tekeningen in de programmabrochure.

Een willekeurige greep laat ons kennis maken met Reynaert die als gehaaide kok aan de pot staat, met een likkebaardende Bruun die duidelijk alleen van de geuren moet leven. Elders zit Nobels staart pijnlijk tussen een drukpers geprangd die genadeloos door Reynaert wordt dichtgeschroefd. Een goed ingesnoerde Tibeert zit met zijn staart in een stopcontact en wordt meteen tot staande lamp gepromoveerd. Je voelt de elektrische schok zo door zijn lijfje daveren. Bruun staat buiten in een zwarte roetgalm kou te lijden terwijl Reynaert zich knusjes de warmte van een kachel laat welgevallen. Spottend neemt de triomferende vos een foto van de bebloede kop van Bruun na zijn honingavontuur. Bijzonder knap vind ik de tekening bij de advertentie van de ter ziele gegane industriële grootheid, het metaalconstructiebedrijf Nobels-Peelman uit Sint-Niklaas: Bruun torst zwetend een zware ijzeren balk waarop Isegrim angstig balanceert, terwijl een misdadig rustige vos Bruun onder de oksel kietelt met een gevorkt takje (afb. 1). Even verder wordt de vos een circusillusionist die doodgemoedereerd een kist doorzaagt waarin Tibeert gevangen zit, kop en pootjes eruit bengelend. Geestig ook is Bruun die aan de wasdraad hangt te drogen - vermoedelijk na zijn zwempartijtje - terwijl Reynaert grinnikend toekijkt. In weer een andere advertentie torst Grimbeert een onmogelijke voorraad van pakken en pakjes terwijl Reynaert vrolijk huppelt met een klein koket cadeautje. Bruun gaat gebukt onder een zak kolen en Rein toont het reclamebordje van de koolhandelaar. Elders verschijnt Bruun als een travestiet met korset rond zijn logge lijf. En tenslotte vinden we naar aanleiding van de Ronde van Frankrijk die in 1973 ook Sint-Niklaas aandeed, Reynaert de vos die triomfantelijk als primus onder het spandoek rijdt, al zijn tegenstanders achter zich latend.

[p. 17]

afb. 1

[p. 18]

Schitterend is dit allemaal, meesterlijk getekend en verteld. Geestige cartoons zijn het: varianten op het thema de vos die ze allemaal de baas is.

Ten huize van

Jean van Riet woont in de Ernest Claeslaan nummer 52 in Belsele. Een gezellige flat die barst van de schilderijen, in de hal, in de woonkamer, in zijn klein atelier ... We ontmoeten een joviale zestiger die honderduit babbelt vanaf het eerste ogenblik, ook al is dit onze allereerste kennismaking. Geboren in 1943 in Bornem in een gezin van tien kinderen, bleek een Sint-Lucasschool voor de talentrijke Jean financieel niet mogelijk. Tekenen zat toen al in zijn bloed en vingers. De middelbare studies achter de rug werd het echter een carrière bij de post in de Minderbroederstraat te Sint-Niklaas. Met de laatste twee nummers van Tiecelijn in zijn handen, vertelt hij terloops dat hij verantwoordelijk was voor het verzenden van de tijdschriften ... ‘Ik trok naar de academie in Sint-Niklaas, richting Monumentale kunst.’ Maar het werd een andere discipline. ‘Die moet bij mij komen’, zei Paul Ausloos. Mijn liefde was de grafische kunst. En ik wilde voor alles Reynaert tekenen.’ Jean las veel, schafte zich heel wat Reynaertboeken aan en werd vooral meegesleept door de hertaling van Julius de Geyter die hij in het Victoria-album met de prentjes van Oscar Bonnevalle uit 1949 aantrof. ‘Ik las het verhaal tientallen keren, in het Nederlands en in het Frans. Ik maakte toen 250 Reynaerttekeningen in de stijl van de programmabrochure anno 1973. Die zouden door de befaamde Antwerpse uitgeverij Buschman uitgegeven worden. Maar Buschman ging failliet en van mijn tekeningen heb ik nooit meer iets gezien. De curator wist in geen honderd jaar waar die tekeningen waren terechtgekomen.’ Het was de Sint-Niklase bibliothecaris André Stoop die voor de contacten had gezorgd, ‘maar wat wij ook deden, de buit was spoorloos en dit tot op de huidige dag’.

In de Sint-Niklase Academie voor Schone Kunsten kreeg Van Riet intussen contact met graficus Romain Malfliet, Jos Fonteyn, Georges Staes (die de titelpagina van de programmabrochure van het Sint-Niklase Reynaertspel zou ontwerpen) en nog anderen. ‘Staes was toen directeur en hij wilde die titelbladzijde absoluut zelf maken.’ Van Riet was daarover ontgoocheld.

Het was echter niet algemeen coördinator André Stoop die hem contacteerde voor de programmabrochure van het Reynaertspel 73, maar wel de toenmalige schepen van Cultuur van de stad Sint-Niklaas, Vincent Foubert. Intussen had Jean van Riet ook reeds zijn sporen verdiend met korte Reynaertstripverhalen, waaronder enkele bladzijden in de jaren 70 in het dagblad Het Volk, dat gepubliceerd werd als De bron der stilte. Een Reinaertsage (afb. 2) in de tiende jaargang (29 april 1972) van het stripblad Ohee, een wekelijkse publicatie van Het Volk (verantwoordelijke uitgever: R. Reyntjes, Forelstraat 22 in Gent). ‘Maar niet alleen Reynaert fascineerde me’, vertelt hij, ‘ook Uilenspiegel behoorde tot mijn lievelingsfiguren. Over hem had ik ook een boek gepland dat eveneens bij Buschman zou verschijnen.’

Ons gesprek volgt kromme paden. Reynaert is volgens Van Riet het ene moment een bandiet en dan toch weer niet. Wel manipuleert hij al zijn tegenstanders. Hij is een rebel en zet vooral de leeghoofdige en corrupte bourgeoisie een hak. En dan weer over 73. ‘Ik had ook een Reynaertmasker in klei ontworpen. En ook voor de andere dieren. Regisseur Mark Liebrecht kwam ze keuren en ze vielen hem tegen, hij wilde andere. Ga dan maar naar de carnavalswinkel van Piezewiet van Dam zei

[p. 19]

afb. 2

ik hem en daarmee was de maskerkous af.’ Maar de tekeningen bleven (voorbeelden afb. 3, 4 en 5). Hij maakte ze ook in groot formaat. En meteen diept hij er enkele op. Ze werden slechts enkele malen tentoongesteld, onder andere in Belsele. Een andere bijzondere manier waarop Van Riets Reynaertwerk werd geopenbaard was in de kleine chromo's van honingkoekfabrikant Biekens uit de jaren zeventig. Bij iedere ingepakte honing- of peperkoek zat een zelfklever met Reynaert die zijn

[p. 20]

afb. 3

tegenspelers in de luren legt. Wie ooit de 50 verschillende genummerde exemplaren van acht op acht centimeter collectioneerde, bezit vandaag een uniek kleinood dat elke Reynaertverzamelaar hem benijdt.

Toch een aparte stijl, al die streepjes, dat vraagt veel tijd? ‘Dat valt mee’, zegt hij. ‘Het vergt natuurlijk geduld. Ik maak pentekeningen in Oost-Indische inkt. En je moet leven in de figuurtjes krijgen, dynamiek.’ Ze leven inderdaad. Naast tekeningen in Oost-Indische inkt en maskers heeft Van Riet ook beeldjes gemaakt in dezelfde stijl. En schilderijen. Vandaag is schilderen zijn voornaamste kunstzinnige bezigheid. Dieren zijn een uitverkoren en ook een dankbaar onderwerp. Van Riet exposeerde in 2002 in Belsele een groot, sprekend en zeer kleurrijk schilderij waarop het hele Reynaertverhaal wordt afgebeeld voor het stadhuis van Sint-Niklaas en met als centrale figuur Nobel de leeuw. Tibeert hangt in een boom. Reynaert verdedigt zich vol overtuiging. De gedode Coppe ligt als niet te verduisteren bewijsmateriaal voor de koning terwijl Cantecleer recht eist. Zeer realistisch en figuratief geschilderd werk; het gestileerde is hier nergens meer te bespeuren. Wanneer ik even later mee naar zijn klein atelier loop, vallen ook daar de dierenschilderijen op. In de woonkamer zie ik een groot schilderij van een oude haven met romantische boten. Een herinnering aan Dover, maar bewerkt door de eigen fantasie.

Jean van Riet was ook reclameschilder en decoreerde cinema's en autoscooters. ‘Ik heb hard gewerkt,’ zegt hij, ‘tot twee, drie uur 's nachts.’ En dan zitten we weer in het zog van Reynaert anno 73, waar de opdracht ook commercieel was. ‘Ik moest bij iedere firma te biechten gaan. Die moesten tekst en uitleg geven. Wat zij aan de man wilden brengen in ruil voor hun financiële inbreng, moest klaar en duidelijk blijken en daarbij moest mijn Reynaert zijn gepaste rol vertolken.’

Momenteel is Van Riet weer druk aan het tekenen en schilderen. Met een glimlach die binnenpret verraadt, vertelt hij me dat hij een spotstrip heeft gemaakt over ‘Dolfken’. Hij probeerde deze strip over Hitler al uit te geven, evenwel zonder succes. ‘Je komt in een haaienwereld terecht. Trouwens wat doet het beleid voor kun-

[p. 21]

afb. 4

stenaars?’ Zijn gezicht verstrakt.

Als ik vertrek, blijven we even treuzelen bij twee schilderijtjes van zijn hand. Het zijn de allereerste en hij zal ze nooit wegdoen. Een oude man zit wat uitgezakt in een zetel, in slaap gevallen tijdens het lezen. Het boek hangt vallens gereed in zijn hand. Het andere schilderijtje laat een rustige vrouw zien, een beetje ‘à la Vermeer’. Ze schilt appeltjes. En het doet mij plots denken aan een gedichtje uit

[p. 22]

mijn jeugd. Hij staat er peinzend naar te kijken. Gaat het om zijn ouders? Op zijn hand zie ik, als hij die dichtknijpt, twee blauwe cirkeltjes getekend met puntjes in het midden. Precies oogjes. ‘Ik was bij mijn kleinkind van drie jaar,’ zegt hij, ‘en zij vindt dat zo leuk als ik daar kunstjes mee tover.’ Ik wist het al de hele avond: Jean van Riet is een mens met een hart, gevoelig, joviaal, pretentieloos en zeker geen afstandelijk opschepper. Een levensgenieter. Niet alleen getrouwd met een lieve vrouw die hem duidelijk bewondert, maar ook, geestelijk dan, met Reynaert die hij van meet af aan wilde tekenen. En dat is hem uitstekend gelukt.

afb. 5