Tiecelijn. Jaargang 16

[p. 44]

grafiek

■ Marcel Ryssen
Reinardus XIV

Brian Levy & Paul Wackers, (red.) Reinardus. Yearbook of the International Reynard Society. Vol.14. Amsterdam/Philadelphia. ISBN 90 272 4040 X.

Het veertiende jaarboek van de Société internationale renardienne is een van de omvangrijkste uit de reeks met negentien bijdragen. De bundel bevat bijdragen die gepresenteerd werden tijdens het dertiende colloquium van de IRS dat in 1999 in Poitiers werd georganiseerd. De bundel bevat 312 bladzijden en is verlucht met 32 illustraties. Op de titelpagina zien we een knappe houtsnede van Victor Stuyvaert over de ontsnapping van Chantecler zoals verteld in branche II (nummering Martin).

Schalk Reynaert/Renart komt vrij goed aan zijn trekken in dit nummer. Roger Bellon buigt zich over de verschillende uitgaven van de Roman de Renart (Editer le ‘Roman de Renart’: bilan, problèmes et perspectives) en publiceert een tekstkritische bijdrage naar aanleiding van de in 1999 gepubliceerde langverwachte kritische uitgave van de twintigste en laatste branche van het manuscript B van M. Roques (β-familie). Bellon verkiest aan de hand van deze branche over de vos en de krekel de β-familie boven de door Martin uitgegeven α - familie (ms. A). Bellon bestrijdt de visie van L. Foulets over de keuze voor de α - familie. Het verhaal over het overspel en de verkrachting van Hersant ontbreekt volledig. Daarom is een kritische uitgave van de andere manuscripten van de groep (in de eerste plaats van ms. DGN) noodzakelijk. Een vergelijkend tekstonderzoek van de branche toont aan dat de opdeling van de manuscripten ‘en classe’ (gelijkenissen en verschillen qua structuur) niet steeds overeenkomt met de opdeling ‘en famille’ (tekstuele gelijkenissen en verschillen) en dat deze in een zelfde branche kunnen verschillen van episode tot episode.

Bevattelijker en boeiend is de lezing van Massimo Bonafin, Les joyeuses funérailles de Renart (Martin, branche XVII, Strubel XVIII (zie Tiecelijn, 13, p. 173-197, vrije vertaling door Paul van Keymeulen). Hoewel dood en begrafenis niet direct vrolijke onderwerpen zijn, hebben we hier te doen met een van de meest geanimeerde en plezante scenario's van de Roman de Renart. De olijke vos sterft driemaal, maar uiteraard nooit definitief. Telkens herrijst hij (zijn dood als illusie, de list van de schijndood, de ‘echte’ dood met begrafenis in een graf gegraven door boer Renart). Wat bij een begrafenisplechtigheid als scenario schering en inslag is, komt in de branche allemaal aan bod, de begrafenisrede incluis. De begrafenismis moet echter gezien worden in de context van de landelijke feesten, waarbij kerkelijke rituelen zich mengen met groteske, obscene, seksueel getinte, uitbundige en vitale motieven. Bonafin gaat ook in op de manipulatie van de taal: de woorden creëren een realiteit die een andere realiteit bevestigt. Er is geen andere realiteit dan deze van de taal, deze van de interpretatie.

De macht van de taal is ook het onderwerp van Marilyn Lawrence (Parole, pouvoir, plaisir et déguisement du goupil dans ‘Renart jongleur’). Branche Ib (nummering Martin), waarin Renart optreedt als een vermomde Bretoense jongleur, is eerder uitzonderlijk omdat de vos de kenmerken die hem karakteriseren hier probeert

[p. 45]

te verbergen: hij wil niet herkend worden. Renart jongleur (in deze Tiecelijn vertaald door Paul van Keymeulen naar de editie van A. Strubel, Ic) laat zien hoe de auteur Renarts identiteit concipieert. De analyse toont aan hoe de ‘auteur’ Renart in de eerste plaats gekenmerkt wordt door zijn taalgebruik: hij is de meester van het woord en van het verhaal. Het succes van de vermomming betekent de triomf van het woord, dat als uiteindelijk doel het exclusief bezit van macht is. Het plezier dat het woord verschaft is een doel op zich. Branche Ib is een taalspel waarbij de auteur spreekt door de mond van Renart en daarbij zichzelf verbergt achter dit woord.

Yasufumi Takana bespreekt La parodie des chansons de geste dans le Roman de Renart. L'imitation des ‘laisses’ dans l'épisode de la plainte des coqs de la branche I. Een ‘laisse’ is een strofe van een chanson de geste. In de episode van de lamenterende hanen treft het veelvuldig gebruik van het voegwoord ‘quant’ om een zin te beginnen. Bovendien beginnen heel wat epische strofen met dit ‘quant’, waarbij de troubadours het een verbindende vertelfunctie geven, zoals trouwens de Renartauteur het in de hele branche doet. Door toepassing van een statistische en vergelijkende studie heeft Takana de parodiërende bedoelingen van de auteur ontdekt, die aldus aan deze episode de allure geven van de chansons de geste door het dramatiseren van Renarts lotsverandering.

De vijfde Renartbijdrage (van Corinne Zemmour) handelt over Le ‘Roman de Renart’: l'écriture d'une domestication illusoire. Haar bedoeling is te onderzoeken hoe modern de Renartvertellers zijn waar het gaat over het tam en dienstbaar maken van dieren. Zij ondervindt echter problemen: de zogenaamde tamme dieren zijn niet in klassen te verdelen. Deze convergenties tussen werkelijkheid en fictie reveleren de verwarrende les die de Roman de Renart ons geeft: indien per ongeluk de domesticatie van dieren niet langer de illusie zou zijn die ze is, zou dit het einde van de wereld betekenen, waar het evenwicht precies gelegen is in een regelmatige terugkeer naar het wilde.

Drie bijdragen handelen over de Esopische verhalen. Jeanne-Marie Boivin bespreekt ‘La Vie d'Esope’: un prologue original du recueil de fable de Julien Macho. Julien Macho, een augustijnermonnik uit Lyon, vertaalde in 1480 de verzameling fabels van Heinrich Steinhöwel, de laatste grote verzameling van middeleeuwse fabels. Het eerste deel van die verzameling, ‘La Vie d'Esope’, was een toen nog in Europa onbekende vertaling uit het Grieks. De ondertussen overleden Pack Carnes heeft het over een Japanse fabelverzameling (Amakusu) in ‘Esopo no fabulas’: More Notes on Aesop in Sixteenth-Century Japan. Deze verzameling, die verscheen in 1592-1593, wordt als unicum bewaard in de British Library. Gianni Mombello beschrijft twee fabeluitgaven van de Keulse uitgever Michel Demenius in 1640 en 1662, gepubliceerd onder de naam van Pierre de la Serre (Une supercherie littéraire. ‘Les fables d'Esope’ de Pierre de La Serre, alias, de Jean Meslier). Het gaat duidelijk om literaire piraterij: een letterlijke Franse vertaling van Jean Meslier.

Andere bijdragen handelen over vleermuizen, koorstoelen, fabels en fabliaus en de vos. Jean Batany is gefascineerd door de dubbelzinnige, tweeslachtige vleermuis die optreedt in vele fabels (The marginal beast. La chauve-souris des fables et l'ambiguïté d'un statut). Gaat het om een vogel of om een muis? Verwant met muizen zijn ratten. In Le motif de la boule aux rats dans la sculpture et la peinture (XVe-XVIe siècles) grijpt Sylvie Bethmont-Gallerand deze dieren figuurlijk bij de staart. Ze heeft het over de ‘kaasbolglobes’ vol gaten, die langs alle kanten aangevallen worden door gulzige ratten. Die globes fungeren als versieringen van koorbanken,

[p. 46]

misericorden en portalen. Enkele malen worden de ratten vervangen door vossen in monnikspij. Een van hen predikt de passie.

Wij blijven bij koorbanken in Les animaux musiciens dans les stalles médiévales européennes van Frédéric Billiet. Musicerende dieren komen herhaaldelijk voor als versiering van koorbanken. De auteur waagt zich aan mogelijke interpretaties zoals ontucht, de omgekeerde wereld, dieren die verwijzen naar de literatuur. Billiet bespreekt onder andere een vos die harp speelt in een koorbank in de kerk van Saint-Martin-aux-Bois in de Oise. Kristiane Lemé stelt zich de vraag of de dieren die we bij koorbanken aantreffen weerspiegelingen zijn van menselijke gedragingen (Les animaux à travers les stalles, reflets des comportements humains?). Zijn deze dieren morele boodschappers? Zij onderzocht 73 koorbanken uit de late Middeleeuwen in Noordwest-Europa, Groot-Brittannië uitgezonderd (onder andere in Aarschot, Diest, Bolsward, Hoogstraten en Venlo). Zo moraliserend vindt de auteur ze niet, zij blijken gewoon deel uit te maken van het dagelijkse leven. Toch worden menselijke gebreken bespot in de uitbeelding van spreekwoorden (twee honden die om een been vechten, bloemen voor de varkens gooien). In Kempen is de vos op visite bij de ooievaar en omgekeerd en voor de kippen preekt hij de passie.

Dat de taal een machtig wapen is, mag blijken uit een bijdrage van Anne Cobby (Langage du pouvoir, pouvoir du langage: ‘Constant du Hamel’ et ‘Les Trois Aveugles de Compiegne’). Zij refereert aan de fundamentele thema's die een rol spelen in de fabliaus: de onderlinge afhankelijkheid van taal en macht. In Constant du Hamel trotseren de zwakken de dominantie van de machtigen door het middel van de taal. In Les Trois Aveugles de Compiègne waarin de mooie Isabeau het hof wordt gemaakt door drie mannen, overheerst weer het woord waar de protagonist telkens de woorden kiest in functie van de gesprekspartner.

Paola Cifarelli analyseert twee van de vier volkse versies van de 29 Esopische fabels uit Vincent de Beauvais' Speculum Historiale. Jean Lacroix heeft het over ‘de vogels van het fransciscanisme’ in La paix ailée de l'évangéliaire de Saint François d'Assise. Deze vogels zijn niet agressief en staan tussen God en de mensen als een verbindingsteken. In Le Rôle des animaux dans les ‘Dialogi’ de Grégoire le Grand betoogt Giuseppe Porta dat in het drama van het menselijke schouwtoneel de dieren een fundamentele rol spelen in de strijd tussen goed en kwaad. Ook de hond (L'image ambiguë du chien à travers la littérature didactique latine et française (XIIe-XIVe siècles) (in een bijdrage van An Smets) komt aan bod, samen met zijn ‘broer’ de wolf (Le moniage du loup: du récit à l'expression figée van Bohdana Librova) die als ‘clerc’ een aanzienlijke rol speelt in de Ysengrimus en de Ecbasis Captivi.

We eindigen met La légende du Rossignol en Grèce ancienne (J. Villemonteix). Legendarische helden uit de Oudheid veranderen in nachtegalen, hoppen of zwaluwen, maar in feite gaat het over de vernietiging van de matrimoniale haard en het ongeluk van de vrouw voor en na het huwelijk.

Deze veertiende Reinardus is het resultaat van wetenschappelijk onderzoek. Diverse bijdragen zijn meer dan het lezen waard, hoewel ze zeer specialistisch zijn.