Tiecelijn. Jaargang 15

[p. 166]

artikel

■ Rik van Daele
De vossige nalatenschap van Elsa Baeyens

De vossenjacht is nog lang niet gesloten, stelde Jan Frans Willems in de jaren dertig van de negentiende eeuw. Zijn uitspraak wordt nog dagelijks bewezen. In onze speurtocht naar de Reynaert van 2000 voor tot 2000 na Christus vonden wij meermaals nieuwe vosjes. Overal in Vlaanderen duiken nog iconografische vossensporen op. Voor Vlaanderen en Nederland bestaat nog geen pendant voor het lijvige werk van Kenneth Varty over de vos in de iconografie.

Wat de Reynaertbibliografie betreft zijn we verwend door de standaardwerken van Hubertus Menke en Jan Goossens. De laatste somde in zijn overzicht van de Reynaertbewerkingen na 1830 ruim 110 titels op met een veelvoud aan varianten. Maar ook in dit domein is de vossenjacht nog niet gesloten. De redactie van Tiecelijn werkt momenteel aan een opvolger van de bibliografie van Goossens.

En soms komt het wild uit een onverwachte hoek... Enkele maanden geleden werd ik gecontacteerd door de heer Eddie Baeyens voor een bustocht met gepensioneerde ingenieurs doorheen het Land van Reynaert. Bij onze eerste ontmoeting toonde hij me een oud mapje met vergeelde strookjes krantenpapier, uitgescheurde bladzijden uit tijdschriften en enkele boekjes en brochures van klein formaat. Onmiddellijk viel op dat het vergeelde pakje enkele interessante illustraties bevatte. De eigenaar vermoedde dat het pakje wellicht niet zoveel nieuws zou inhouden. Hij zou het graag voor studie achterlaten, maar wilde het vanwege de emotionele waarde graag terug. Hij had het lange tijd op zolder liggen nadat het in familiebezit was overgeleverd. Het bundeltje reynaerdiana was bijeengebracht door zijn tante, Elsa Baeyens, die hij nooit persoonlijk gekend had. Eddie Baeyens vond het zelf in de bibliotheek van zijn vader.

Over zijn tante Elsa Baeyens heeft de huidige eigenaar van de documenten slechts weinig gegevens. Zij woonde in haar jeugd in Sint-Amandsberg, de plaats van het Campo Sancto, waar Jan Frans Willems begraven ligt. Waar ze na haar huwelijk met Robert Anseele woonde, is onze contactpersoon niet bekend. Wel dat Elsa Baeyens geboren werd op 23 mei 1903 en dat ze overleed op 20 november 1931. Ze overleed amper 28 jaar oud aan tuberculose. Ze was onderwijzeres. Een oude ansichtkaart vertelt dat ze les gaf aan het derde jaar van de normaalschool te Gent. Meer is momenteel over haar niet geweten.

Het bundeltje, ingepakt in een donkerbruin A5je, met een sierlijk in inkt geschreven titel Reinaert de Vos (met daarnaast ook enkele potloodaantekeningen), bevat bijna twintig verschillende items. Slechts eentje heeft geen band met de Reynaert (m.n. een blad uit de avonturen van Fortunatus uit Le Monde Illustré van 1886, p. 373).

Diverse van deze items waren mij niet bekend, sterker, werden in de literatuur nog niet vermeld. Ik stel voor dat ik ze even voorzichtig openplooi en bekijk.

Enkele stukken leggen we snel terzijde omdat ze genoegzaam bekend zijn.

(Bundel Baeyens nr. 1) Een volledig verhakkeld, door inkt verkleurd en hevig met

[p. 167]

notities beschreven uitgave van Reinaert de vos bewerkt door Jan van Neervoord, uitgegeven te Antwerpen door Patria, Pelgrim nr. 22 (Goossens, 1988, nr. 71). Het boekje is bij Goossens niet gedateerd. Wellicht is het in de jaren twintig uitgegeven.

(2-3) Het boekje Le Roman du Renard uit de Nouvelle Bibliothèque Populaire nr. 100, uitgegeven door Henri Gautier in Parijs, is een Franse vertaling van de Reineke Fuchs van Goethe. Er is geen datum te bespeuren. De melding ‘1re p[artie]’ in inkt wijst er wellicht op dat dit pover gedrukte schoolhandboekje daadwerkelijk door Elisa Baeyens in haar onderwijs werd gebruikt. Het tweede deel is zonder kaft overgeleverd (Nouvelle Bibliothèque Populaire nr. 146).

(4) Het uitgescheurde artikel Reinaert en Rabelais van reynaerdist Isidoor Teirlinck, de auteur van de Toponymie van den Reynaert. Dit artikel werd in 1904 gepubliceerd in de Verslagen en Meededelingen van Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde (VMVA, 1904, p. 37-49).

(5) Een uitgescheurd artikel met sterk doorgedrukte letters op typisch negentiendeeeuws papier geeft in Analyses Critiques een bespreking door D'Hulster van de Reynaertbewerking van Jan Frans Willems bij Van Han in Eeklo uit 1834. Een potloodvermelding ‘Messager’ leidt ons naar de Messager des Sciences et des arts de la Belgique uit 1834 (p. 387-395). Het was trouwens in dit tijdschrift dat Willems zelf in 1833 zijn eerste Reynaertartikel publiceerde.

(6) Pas echt interessant wordt het nu. Eveneens van Willems is een publicatie van Reinaert de Vos door Jan Frans Willems in het Gentsch Museum. Bijvoegsel aan het Zondagsblad van het Vaderland van 13 februari 1898. We vinden als volgend document een vlug uitgescheurd blad met ca. 135 verzen uit de editie van 1834. Het artikel besluit met ‘(Wordt voortgezet)’, maar helaas is dit in het bundeltje het enige overgeleverde bijvoegsel van dit zondagsblad. Boeiend is de illustratie waarop de leeuw en de (gewonde?) beer naar de vos (en een tweede vos of wolf) kijken. Wij menen ‘Greenaway S^c’ te lezen.

(7) Bijzonder interessant is een setje van vijf nummers van het Zondagsblad. Bijblad van ‘Vooruit’ (5 centiemen per aflevering, uitgegeven door ‘Samenw. Maatsch. “Het Licht”, Hoogpoort 29 te Gent’), wellicht een soort literair supplement. Nr. 3 van zondag 4 april 1915 vangt aan met Reinaart-De-Vos (p. 17 [kaft]-19). De redactie leidt het stuk in met de mededeling dat ‘de beroemde Vlaamsche dichter Julius De Geyter’ het ‘oorspronkelijk meesterwerk in nieuwnederlandsche verzen omgewerkt’ heeft. In de tekst is menige potloodaantekening aangebracht die de tekst aanvult en corrigeert. Elsa Baeyens las en bestudeerde de door haar verzamelde teksten. Zo worden Jan Frans Willems en Prudens van Duyse aan een opsomming van Reynaertbewerkers toegevoegd en wordt meegedeeld dat Stijn Streuvels een Reynaertprozabewerking en Raphaël Verhulst een Reynaertzangspel hebben geschreven. ‘Nieuwnederlands’ is doorgehaald en vervangen door ‘nieuw Vlaemsch’. Wanneer wat verder in het spoor van De Geyter wordt gemeld dat de Nedersaks ‘knoeide’, is de zin doorgestreept. De naam van de Reynaertillustrator Kaulbach is onderstreept. We zien een kenner met een eigen mening aan het werk.

De tekst in het bijblad van Vooruit zelf bestaat afwisselend uit de moderne omzetting van De Geyter en samenvattingen. Na de proloog (11 verzen) volgen zes frag-

[p. 168]

menten. Er is geen censuur. Het blindplassen van de welpen van Isegrim en de bezoedeling van diens eega door de vos worden niet onvermeld gelaten. Het laatste fragment stopt op een strategische plaats. Tibeert heeft net een oog verloren door toedoen van Martinet...‘en de vader / Trad hem grimmig, dreigend nader / Met een doodelijken slag’... Het nummer bevat verder een antwoord van E[dward] Anseele op een aantijging van de kleinkinderen van Conscience, gevolgd door een fragment uit In 't Wonderjaer 1566.

Blijkbaar valt het stuk bij de redactie en de lezers in de smaak, want in het nummer 4 van 11 april 1915 verschijnt een tweede fragment (p. 28-30). Het betreft geen vervolg, maar een flashback naar de Bruunepisode, die veel uitvoeriger dan de eerste stukken wordt geciteerd. Dit wijst erop dat er van af dit moment een planning was voor een veel vollediger heruitgave van fragmenten van De Geyter. Andere auteurs die in dit ‘bijblad’ aan bod komen, zijn Cyriel Buysse (met een overdruk uit de decemberaflevering 1914 van het tijdschrift Groot-Nederland van Plus-Que-Parfait) en Albrecht Rodenbach (postume publicatie van De Zwane).

Een week later (nr. 5, p. 37-38) verschijnen de lekenbiecht en de aankomst aan het hof. Nr. 6 van 25 april verhaalt de aanklachten en Reynaerts rede voor de koning. Het slot (V) wordt gepubliceerd in het nummer van 9 mei 1915 (p. 66). Wellicht had men het overgeslagen nummer van dit Vlaamsgezind socialistisch blad nodig voor 1 mei-beschouwingen. Het verhaal eindigt niet met een variant van Reynaert I, maar zoals bij De Geyter met de Reynaert II-versie. Over het ‘tweede boek’ van de Reynaert zijn er maar weinig woorden van lof. Wij besparen ze de onderzoekers van de Nachlebung van de Reynaertverhalen niet: ‘op verre na niet zo boeiend en keurig, zijn de verzen flepsch. Het vervalt in herhalingen, is blijkbaar uit brokken samengesteld, niet geheel omvat, niet in ééne geut afgegoten.’ Het citaat komt letterlijk uit de inleiding(en) van De Geyter (bijvoorbeeld in het Klassiek Letterkundig Pantheon, 9de uitgave, 1921).

(8) Dan volgt een brochuurtje van Het Vlaamsche Volkstooneel (samenwerkende maatschappij, centrum te Brussel) van een opvoering van Paul de Monts Reinaert de Vos met in de hoofdrol Staf Bruggen in een regie van Johan de Meester. (Een ingesloten krantenartikel wijst naar 1925).

Het bundeltje bevat ook interessante Reynaerticonografie.

(9) De prent van Medard Tijtgat uit 1908, die in 1909 het zangspel van Raphaël Verhulst versierde, siert hier Een Almanak voor het Vlaamsche Volk van 15 centiemen voor het jaar 1916, uitgegeven door uitgever Gust Janssens te Antwerpen. In het boekje zelf zijn geen verdere Reynaertsporen te vinden, met uitzondering van een advertentie voor de uitgave Stukken en Brokken. Het boek der Vertellingen en andere Kuizelarijen, door Reinaert de Vos van Lodewijk Vleeschouwer. Deze laatste was de uitgever en redacteur van Reinaert de Vos. Een zondagblad voor verstandige lieden. In 1868 hield dit blad op te bestaan, toen de dochter van De Vleeschouwer er een tijd na de dood van haar vader mee ophield. Gust Janssens (en eerst zijn vader Lodewijk) nam het geestelijk erfgoed van Vleeschouwer over en publiceerde Tybaert de kater. Een zondagblad voor verstandige lieden.

(10) Een onvolledig, uitgescheurd artikeltje op A5-formaat bespreekt Het Goethe-Feest te Frankfort. Goethe en zijne Illustrators (tijdschrift onbekend, p. 321-328). De

[p. 169]

Kaulbachprenten moeten het volgens de auteur afleggen tegen Dorés illustraties van de fabels van La Fontaine. (Een mening die wij niet delen.)

(11) Het meest opvallende blad uit de bundel Baeyens is een Register der Stahlstiche für den Buchbinder met een maquette van 36 plaatjes van Kaulbach (telkens ca. 20 × 20 mm).

(12) Vijftien van deze Kaulbachillustraties zijn nog eens apart én verrassend scherp afgedrukt (telkens ca. 100 × 100 mm) op goedkoop kranten- of tijdschriftpapier. Ze zijn uitgesneden en op grijsbruin papier geplakt, voorzien van een nummering en potloodaantekeningen. De nummering verwijst naar het ‘Register’ (zie 11). Op de eerste illustraties vertellen de Gotische letters dat de prenten afkomstig zijn uit de uitgave van Cotta uit Stuttgart. Het betreft de editie van 1857.

(13) Mij helemaal onbekend zijn twee fraaie illustraties uit het Journal pour tous, zonder datum, p. 727-730, bij een vulgariserend artikel over Le roman du Renard. De eerste stelt Nobel voor met een vleiende Reynaert naast zich (van E. Lambert?), de tweede toont de vos en de haas met een boek in het gezelschap van de haan (afbeelding 1). Beide scènes zijn geïnspireerd op de Kaulbachillustraties, maar wijken er tevens van af.

(14) Het laatste Duitse documentje is een krantenreclame voor een Reineke Fuchs-uitgave met illustraties van Karl Wagner.

(15-16) Aangekondigd wordt eveneens H.A. Guerbers' Mythen en legenden uit de Middeleeuwen met beoordelingen van een vroegere druk van deze uitgave die origineel in het Engels in 1896 (New York / Cincinnati / Chicago) werd uitgegeven. Goossens' vermelding dat deze drukken uit de jaren ‘20-30’ stammen kan bijgesteld worden omdat de prospectus diverse Nederlandse krantencommentaren uit november 1911 bevat, die gepubliceerd werden na een eerdere publicatie van deze uitgave met Reynaertillustraties van J. Wolf en H. Leutemann. De prospectus kondigt een uitgave uit 1913 aan bij W.J. Thieme & Cie te Zutphen. (Dit kunnen we afleiden uit een andere uitgave van dezelfde uitgever op de keerzijde.) Ook een aankondigingprospectus van de Reynaertbewerking van Hubert Melis uit 1926 werd door onze lerares bewaard.

(17) Nog verrassender dan het register met de Kaulbachprenten is ongetwijfeld het ongedateerde drukje Gravures du Roman de Reinaert, uitgegeven te Gent, met de inscriptie: ‘Gand, P&E Vande Steene, Lith.’. Het gaat om vier fraai gedrukte litho's: (1) Reynaert voor de koning; (2) Bruun bezorgt Reynaert een brief; (3) Reynaert trekt de wiggen uit de boomstam (afbeelding 2); (4) Bruun, Tibeert en Tiecelijn nabij de galg, in gezelschap van de vos Reynaert. Het boekje waarin ze ingebonden werden, is Le Roman de Reinaert, Traduit sur le texte Flamand du douzième siècle, publié par Mr. J.F. Willems, Gand, Chez H. Hoste, Editeur, rue aux Marjolaines; au bureau de la Chronique, 33, Quai des Dominicains, et chez tous les libraires. De auteur van deze bewerking is niet bekend. Het gaat niet om de negentiende-eeuwse Reynaertvertaler Octave Delepierre. Deze Roman de Reinaert verscheen zowel mét als zonder de gravures. De eerste, derde en vierde illustratie zijn een perfecte kopie naar L. Richter (Ritschl), die we trouwens ook in de vierde litho herkennen. Bij

[p. 170]

Afb. 1

[p. 171]

Afb. 2

Richter is invloed van Kaulbach te zien, bijvoorbeeld in een aapje op een zuil aan Reynaerts voordeur. Het huisje van Lamfreit is dan weer verwant met de illustraties van Ed. Vermorcken die de postume schooluitgave van J.F. Willems sieren.

Het uiterst zeldzame boekje verdient verdere studie. Mogelijkerwijze werden de gravures niet, of slechts gedeeltelijk of slechts in een beperkt aantal exemplaren in een luxueuzere editie afgedrukt. Het enige exemplaar dat wij ooit inzagen (KUL A17440) bevat wat de litho's betreft varianten en verschillen. De nummering van de litho's in het boekje komt niet overeen met het overdrukje uit de collectie Baeyens. Misschien kunnen bibliofielen hier het onderzoek verder helpen.

(18) Het laatste boekje is een ons onbekend drukje Reinaart De Vos uit de A. Hans Kinderbibliotheek nr. 102, uitgegeven door A. Hans-Van der Meulen uit Kontich (afbeelding 3). Het werkje, dat de kenmerken van de klassieke Hansjes heeft (klein, slecht papier), is niet gedateerd. Peter Everaers, die enig speurwerk met betrekking tot dit drukje verrichtte, dateert het in de zomer van 1924. De illustrator van de twee tekeningen in dit Hansje is eveneens onbekend. De tekst sluit aan bij de tekst van de klassieke volksboekjes en wijkt sterk af van de in Goossens vermelde Hansuitgaven. Het wordt vermeld in Staf Loots, Vlaamse kinder- en jeugdboeken van 1930 tot heden (p. 264). Ook dit Hansje verdient nader onderzoek.

[p. 172]

Afb. 3

De collectie van Elsa Baeyens geeft dus opnieuw voer aan Jan Frans Willems' stelling dat de vossenjacht nog niet gesloten is. Wij leren Elisa kennen als een verzamelaar van reynaerdiana die ze (wellicht) voor haar beroepsbezigheden kon gebruiken. Zij heeft oog voor de Franse en Duitse teksten, voor nieuwe uitgaven en toneelvoorstellingen. We beschouwen haar als een geïnteresseerde en gemotiveerde leerkracht. Haar wellicht plotse dood zorgde ervoor dat een knipselarchief dat in andere omstandigheden zou vernietigd zijn, nu als een familierelikwie met zorg werd gekoesterd en bewaard.