Tiecelijn. Jaargang 15

[p. 75]

artikel

■ A.Th. Bouwman
‘Ende daerin leghet mijn scat gehidet’
Reynaert in de Deltareeks

Een besef, een vermoeden tenminste, dat het de moeite waard is om ons literair erfgoed in stand te houden en door te geven, brengt ons in Hulst bij elkaar voor de presentatie van Reynaert in tweevoud. Historische gebouwen worden op een monumentenlijst geplaatst, worden door de overheid aangekocht, of met haar hulp gerestaureerd. Bij klassieke teksten uit onze oudere letterkunde gaat het anders. Natuurlijk, de oude handschriften en drukken waarin ze overgeleverd zijn dienen door bibliotheken verworven en geconserveerd te worden. Maar even belangrijk is het dat ze via betrouwbare en betaalbare edities toegankelijk blijven voor de hedendaagse Nederlandse en Vlaamse taalgemeenschap. Dat gebeurt onder meer in de Deltareeks, een initiatief waarin overheid, uitgevers en literatuurhistorici samenwerken. De Deltareeks heeft reeds onderdak geboden aan een aantal klassieke werken; onder meer een bloemlezing uit het werk van Jacob van Maerlant, toneelstukken van Bredero en de Camera Obscura van Nicolaas Beets. Het nieuwste Deltadeel bevat misschien wel het meest klassieke werk uit ons literaire verleden.

1. De teksten

Voor het nieuwe Deltadeel is de titel Reynaert in tweevoud gekozen omdat niet een maar twee Reynaertteksten zijn uitgegeven.

De eerste band bevat Van den vos Reynaerde, de beroemde dierenroman uit het dertiende-eeuwse Vlaanderen, berijmd door een zekere Willem. Het verhaal is bekend. De vos Reynaert wordt aan het hof van koning leeuw aangeklaagd wegens verkrachting, diefstal, mishandeling en moord. Nadat hij door de beer en de kater vergeefs is ingedaagd, lukt het Grimbeert de das om Reynaert naar het hof te voeren. Daar wordt de vos in een proces ter dood veroordeeld. Maar nu komt Reynaert met een fantastisch leugenverhaal. Hij beschuldigt zijn vijanden van een moordcomplot tegen de kroon. Tevens stelt hij koning Nobel een grote schat in het vooruitzicht. Zo weet hij gratie te verwerven en zich te wreken op zijn grootste vijanden: Isegrim de wolf en Bruun de beer. Uitgedost als berouwvolle pelgrim verlaat de vos het hof. De goedgelovige haas en ram begeleiden hem naar zijn burcht Mapertuus. Eenmaal thuis vraagt Reynaert aan Belijn om een afscheidsbrief te bezorgen aan koning Nobel. Daartoe overhandigt hij hem zijn pelgrimstas, gesneden uit de berenhuid van Bruun. Bij aflevering blijkt deze dan geen brief te bevatten, maar de kop van de haas Cuwaert, die in het vossenhol was gedood en opgevreten. Nu is zonneklaar dat Reynaert alles heeft gelogen: moordcomplot en schat, berouw en pelgrimage. De koning is te schande gemaakt. Hij heeft zich laten beetnemen en bovendien zijn belangrijkste vazallen zonder vorm van proces laten gevangen nemen en mishandelen. Reynaert vlucht met zijn vrouw en kinderen naar een nieuwe wildernis, onbereikbaar voor het hof. Belijn wordt tot zondebok gemaakt en met zijn familie aangeboden aan wolf en beer, als compensatie voor geleden onrecht. Aldus wordt de nieuwe vrede aan Nobels hof gevestigd. De moraal? Die zou

[p. 76]

omschreven kunnen worden met de finale varkenswaarheid uit George Orwells Animal Farm (1945): ‘All animals are equal but some animals are more equal than others’.

Zo'n anderhalve eeuw later werd Van den vos Reynaerde door een onbekende dichter bewerkt en uitgebreid met een vervolg, eveneens voor een Vlaams publiek. Deze jongere tekst, Reynaerts historie geheten, is uitgegeven in band twee van Reynaert in tweevoud. In dit verhaal vlucht de vos niet naar de wildernis maar blijft te Manpertuus. Koning Nobel verlengt de hofdag vanwege zijn verzoening met Bruun en Isegrim. In de continuatie wordt Reynaert nogmaals aangeklaagd en gedagvaard. De vos verdedigt zich aan Nobels hof met nieuwe, breed uitgesponnen leugens. Zo zou hij bijvoorbeeld in de pelgrimstas waarmee hij Kuwaert naar het hof stuurde, drie zeer kostbare geschenken hebben gestopt: een ring, een kam, en een spiegel, bestemd voor het koningspaar. De haas moet onderweg door onbekenden vermoord zijn, die het op de magische sieraden hadden voorzien. Als niemand tegen de leugens en intimidatie van Reynaert en zijn clan blijkt op te kunnen, loopt het proces uit op een gerechtelijk tweegevecht tussen Reynaert en Isegrim. Dankzij enkele gemene trucs weet de vos het duel in zijn voordeel te beslissen. Hij wordt vervolgens door de koning tot soeverein baljuw benoemd, een hoog ambt aan het hof. Reynaert vlucht dus niet meer naar een wildernis, zoals in het oudere verhaal. Hij wordt onderdeel van het bestel dat hem tevergeefs ter verantwoording riep en nu zelf overwoekerd raakt door onrecht.

2. Literaire klassieken

Weinig verhalen in het Nederlandse taalgebied spreken al zo lang tot de verbeelding als die waarin Reynaert de hoofdrol speelt. Reynaerts historie werd in een prozabewerking keer op keer herdrukt, vanaf het einde van de vijftiende eeuw tot diep in de negentiende eeuw. Aan het begin van diezelfde negentiende eeuw werden ook handschriften met de middeleeuwse Reynaertteksten herontdekt en door filologen wetenschappelijk uitgegeven. Maar tevens begon men deze teksten, vooral Van den vos Reynaerde, te hertalen, te bewerken en na te vertellen, ook voor kinderen. In deze traditie werkten auteurs als Jan Frans Willems, Stijn Streuvels, Ernst van Altena en Paul Biegel, maar ook Louis Paul Boon. Vanwaar de populariteit van deze meer dan zeven eeuwen omspannende literaire traditie? Een eenduidig antwoord is hier niet te geven, maar ik wil wel op enkele aspecten wijzen.

In de eerste plaats behandelen de Reynaertverhalen thema's die nog steeds actueel zijn: de provocatie en corruptie van de macht, de macht van het woord, de tegenstelling tussen schijn en werkelijkheid, tussen individu en groep. Toen ik op de middelbare school Van den vos Reynaerde las, haalde mijn leraar Nederlands het verhaal naar 1974 door te wijzen op de Watergate-affaire, op de Amerikaanse omkopings- en corruptiepraktijken die leidden tot het aftreden van president Nixon. En in 2002 vertoont zelfs onze landelijke politiek Reynaerdiaanse trekjes. Wat te denken van de verkiezingsstrijd, van Pim Fortuyn en de puinhopen van acht jaar Paars? De scone tale heerst in de media als nooit tevoren. Bewandelt Fortuyn niet als Reynaert ‘pade crom ende menichfoude’? In het dagblad Trouw van 15 maart 2002 staat te lezen: ‘Geen wonder dat Melkert, Dijkstal en Rosenmöller niet met Fortuyn kunnen debatteren. Zij drieën denken langs de rechte lijnen van de partij-ideologie, maar Fortuyn neemt de vrijheid om zijn opvattingen grillig en inconsistent te laten zijn.’

[p. 77]

Op zijn ongrijpbaarheid wijst ook Leon de Winter in Stemverklaring, een artikel uit Trouw, van 30 maart 2002, geredigeerd als open brief aan de heer Fortuyn: ‘U heeft zich nu al onsterfelijk gemaakt. Een vrijdenker in hart en nieren die voor fascist wordt uitgemaakt. Een hartstochtelijke nicht die door hetero's op handen wordt gedragen. Een anti-politicus die kans maakt overnight de grootste politieke partij in het parlement te veroorzaken. [...] Een denker die vooral door stijl en vorm weerklank vindt. U bestaat bij de gratie van de paradox.’ Men krijgt geen vat op Fortuyn. Is hij schurk of schelm? Hoe dan ook: een vos verliest wel zijn haren maar niet zijn streken.

In de tweede plaats behandelen de Reynaertverhalen de serieuze thema's op satirische wijze. Ze zijn te vergelijken met cabaretteksten die maatschappelijke misstanden behandelen met een combinatie van amusement en kritiek. Ideologie wordt spottend ontmaskerd. Ook dat blijft aantrekkelijk voor een ander, moderner publiek. Daarbij is de vorm van de dierenroman een probaat middel tegen veroudering. De middeleeuwse ridderromans maken in de eenentwintigste eeuw een archaïsche indruk. Literaire verbeelding die dieren laat praten en handelen als mensen is echter tijdloos. Ook hedendaagse auteurs gebruiken dierlijke personages als spiegel van menselijk gedrag. Men denke aan de eerder genoemde George Orwell met zijn politieke satire Animal Farm, aan de Bommelstrips van Maarten Toonder, aan Toon Tellegens verhalen over het gevoelsleven van eekhoorn en mier en andere nogal filosofisch aangelegde dieren.

Een derde reden voor de populariteit van de oude Reynaertverhalen is vooral bij u van toepassing, inwoners van Hulst, bewoners van het Waasland, van Gent en omstreken. Dat is de omstandigheid dat de avonturen expliciet in deze streken gelokaliseerd worden. In deze vossenverhalen ervaart u dankzij de oude plaatsnamen telkens opnieuw een verbondenheid tussen hedendaags landschap en cultureel verleden. Het belang van deze gewestelijke en intergemeentelijke identiteitsbeleving via landschap, literair erfgoed en folklore kan alleen maar toenemen nu ‘Europa’ zich niet alleen economisch maar ook financieel, politiek en sociaal als eenheid gaat manifesteren.

3. De nieuwe editie

Met de Reynaertuitgaven en -studies zou de ontwikkeling van meer dan anderhalve eeuw medioneerlandistiek heel aardig beschreven kunnen worden. De eerste wetenschappelijke uitgave van Van den vos Reynaerde bezorgde Jacob Grimm in 1834. Sindsdien traden vele filologen in zijn voetsporen. Reynaerts historie is veel minder vaak uitgegeven en altijd samen met en in de schaduw van de illustere voorganger. Het met Van den vos Reynaerde corresponderende deel van de tekst ontbreekt immers in de uitgave van Jan Frans Willems van 1836 en werd in 1874 door Ernst Martin slechts afgedrukt in klein corps. In Hellinga's diplomatische editie (1952) zijn de redacties van Reynaerts historie alleen afgedrukt als bronnen voor Van den vos Reynaerde. In vergelijking hiermee is Reynaert in tweevoud duidelijk een stap vooruit. Het is de eerste editie die beide Reynaertteksten zó uitgeeft dat ze ieder apart èn vergelijkenderwijs gelezen kunnen worden. Eigenlijk wordt Reynaerts historie hier pas voor het eerst als zelfstandige leestekst uitgegeven, met eigen woordverklaring, toelichtende aantekeningen en nawoord.

Bij het uitgeven van de teksten kunnen verschillende methoden worden toegepast. Er zijn zogeheten diplomatische edities. Hierin worden alle taal- en interpunctiete-

[p. 78]

kens uit het handschrift getranscribeerd, inclusief fouten en eigenaardigheden. Deze uitgaven zijn vooral voor wetenschappers bedoeld die precies willen weten wat er in de codex staat. Voor een algemeen publiek worden meestal kritische edities gemaakt, die een transcriptie van de tekst geven met verbetering van fouten, vaak ook met normalisering van interpunctie en spelling. Voor deze opzet is ook gekozen bij Reynaert in tweevoud. De tekst van Van den vos Reynaerde baseert zich op het Comburgse handschrift (A), die van Reynaerts historie op het enige complete handschrift uit Brussel (B). De oorspronkelijke spelling is gehandhaafd, zij het met normalisering van u/v en i/j en er is een moderne interpunctie toegevoegd. Afkortingen zijn stilzwijgend opgelost. Kennelijke fouten in de basishandschriften zijn verbeterd met gebruikmaking van varianten uit de andere overgeleverde bronnen; alle tekstkritische ingrepen worden verantwoord.

In de loop der tijden zijn de editeurs van historische teksten meer en meer aandacht gaan besteden aan de woordverklaring. Zeker het Middelnederlands stelt de moderne lezer immers voor problemen. Betekenissen van onbekende woorden bleven in oudere edities soms geheel achterwege of werden gegeven in glossaria achterin: economisch maar omslachtig. Later verschenen ze als leeshulp aan de voet van de bladzijde. Thans wordt in sommige schooledities naast de Middelnederlandse tekst een doorlopende prozavertaling geplaatst. Wij zijn daarin niet zover gegaan. De Middelnederlandse tekst staat centraal. Aan de voet van elke bladzijde met leestekst wordt de betekenis van onbekende woorden en lastige zinsconstructies gegeven. Bovendien kan men terugvallen op een bijlage Aanwijzingen bij het lezen van Middelnederlands voor meer algemene informatie.

De twee banden bevatten elk een nawoord, op identieke wijze onderverdeeld in paragrafen: over de auteur, literaire traditie, de tekst, het publiek, overlevering en receptie, edities en onderzoek, illustraties en literatuurverwijzingen. Hiermee worden beide teksten volgens de meest recente inzichten in hun eigen literaire en historische context geplaatst. Op het nawoord volgen de Aantekeningen met verklaring van plaatsen waar het verhaal refereert aan andere teksten, aan middeleeuwse gebruiken en opvattingen, aan de Vlaamse contemporaine werkelijkheid enzovoort. Wij zijn daarin niet zover gegaan als Lulofs die in zijn editie van Van den vos Reynaerde (1983) een commentaar van meer dan 100 bladzijden heeft opgenomen. Toch hopen we dat de kloof die het ‘hier en nu’ scheidt van het ‘daar en toen’ voor de lezer zo klein mogelijk is gebleven.

Dit Deltadeel is ook visueel aantrekkelijk, in de eerste plaats dankzij de inspanningen van vormgeefster Hannie Pijnappels. Bovendien bleek het mogelijk een flink aantal zwartwit-reproducties met illustraties uit diverse Reynaertdrukken op te nemen en een kleurenkatern met foto's van de handschriftelijke bronnen. Ik zou dan willen besluiten met de wens dat dit Deltadeel met plezier gelezen wordt: door vakgenoten en studenten Nederlands, door een algemeen publiek, en vooral door u, Reynaerdofielen, ‘diet verstaen met goeden sinne’.