Tiecelijn. Jaargang 15

[p. 49]

recensie

De iconografische vos in Groot-Brittannië

In 1967 publiceerde Kenneth Varty de studie Reynard the Fox, A Study of the Fox in Medieval English Art. Het boek verscheen bij twee uitgevers: Leicester, University Press en New York, Humanities Press. Deze studie wordt in 1999 ‘vervangen’ door Reynard, Renart, Reinaert and Other Foxes in Medieval England; the Iconographic Evidence. De ondertitel luidt: A Study of the Illustrating of Fox Lore and Reynard the Fox Stories in England during the Middle Ages, followed by a brief survey of their fortunes in post-medieval times.

Het is de (voorlopige) kroon op 40 jaar onderzoek naar de iconografische sporen en traditie van Reynaert de vos in Engeland. In 1959 begon Kenneth Varty met dit onderzoek. Volgens de ‘opdracht’ voorin het boek was het eerste iconografische spoor dat hij vond een vos in de Saint-Mary's Church te Nantwich. Varty plaatste vervolgens enkele brieven met de vraag naar middeleeuwse vosjes in The Sunday Times en The Observer. Hierop kwamen zoveel reacties dat hij begon te werken aan een studie over de iconografie van Reynard the Fox in Engeland. In 1967 verscheen het resultaat van deze zoektocht: een fraai boek met 169 illustraties. Na de publicatie stopte Kenneth Varty niet met zijn zoektocht. Hij vond zelf nog vele voorbeelden en door de uitgave van 1967 werd hij door anderen gewezen op talrijke andere onbekende en ontbrekende iconografische voorbeelden.

Na 40 jaar kon hij dan ook met een geheel nieuw boek over dit onderwerp komen. In eerste instantie heb ik geprobeerd dit boek onder te brengen in het fonds van Uitgeverij Waanders te Zwolle. Nadat dit niet lukte is het gelukkig uitgegeven door de Amsterdam University Press. Het is een mooie uitgave geworden.

Kenneth Varty heeft dit boek geschreven in de hem kenmerkende ‘eenvoudige’ stijl. Hij is in staat om de toch tamelijk ingewikkelde materie op zeer boeiende en vlot leesbare wijze weer te geven. Het enthousiasme van zijn zoektochten is op iedere pagina bijna voelbaar.

De eerste vraag die men kan stellen is: vervangt de uitgave van 1999 die van 1967? Voor een deel wel. In beide boeken komen veel identieke afbeeldingen voor. Maar toch zijn er aanzienlijke verschillen. De uitgave van 1967 bevat 169 illustraties, de uitgave van 1999 heeft er 267; dit is een toename van 98 stuks. In de uitgave van 1967 staan 57 afbeeldingen die niet meer voorkomen in de uitgave van 1999. In de eerste editie komen geen illustraties uit gedrukte boeken voor, in de tweede 89. De uitgave van 1999 is daarmee een nagenoeg geheel nieuwe studie over het onderwerp geworden.

Alle hoofdstukken zijn ‘opnieuw’ geschreven. In het boek komt de geschiedenis van de Roman de Renart, Van den vos Reynaerde en Reynaerts historie aan de orde in 11 hoofdstukken:

1.	The Fox and the Cock
2.	The Fox-Preacher and Religious
3.	The Trial of the Fox for Adultery and Rape; The Tribulations of a Bear, a Cat, and a Village Priest
4.	The Fox's Death and Resurrection
5.	The Fox and the Wolf in the Well

[p. 50]

6.	The Fox-Devil
7.	The Fox-Physician and the Lion-Patient
8.	The Fox and the Ape
9.	The Fabulists' Fox
10.	The Fox's Triumph
11.	The Enduring Fortunes of Wynkyn de Worde's Picture Cycle.

Vergeleken met de inhoud van 1967 valt op dat de hoofdstukken The Natural Fox en The Fox Minstrel zijn verdwenen. De illustraties 1 t/m 22 en 114 t/m 119, 121 t/m 124 van 1967 ontbreken in de nieuwe uitgave. De andere hoofdstukken zijn veelal van naam en plaats veranderd.

Twee puntjes van kritiek wil ik hier meteen noemen. De uitgave van 1967 is in tweeërlei opzicht beter en mooier. De typografie is mooier en duidelijker en de illustraties zijn beter en scherper afgedrukt. De uitgave van 1999 is gedrukt met een wel erg ‘magere’ letter en daarbij ook nog vrij grijs afgedrukt. Dit is niet bevorderlijk voor het leesplezier. In de uitgave van 1967 zijn de illustraties gedrukt op speciaal ‘glad’ papier, hetgeen de weergave van de illustraties zeer ten goede komt. In 1999 zijn de illustraties opgenomen in de tekst en dus niet apart afgedrukt op mooi glad papier. Sommige illustraties zijn al niet van bijzondere kwaliteit, maar door de gebruikte papiersoort en de wijze van reproduceren is de weergave kwalitatief meestal iets minder scherp, minder contrastrijk en iets fletser.

In de genoemde elf hoofdstukken beschrijft Varty de iconografische geschiedenis van Reynard, Renart en Reynaert in Engeland. Deze beperking, die overigens niet helemaal klopt (hij neemt boekillustraties op uit de Duitse en Nederlandse traditie), is voor een deel erg spijtig te noemen. De beperking tot Engeland is te begrijpen. Er is daar immers al zo veel te vinden. Maar uitbreiding en verwijzing naar vosjes op het Europese vasteland, waar ontelbare iconografische vossen te vinden zijn, ware zeer welkom en wenselijk geweest. (Varty doet dit bijvoorbeeld zelf op p. 191.) Dit ‘onderdeel’ diende niet uitputtend behandeld te worden; maar ernaar verwijzen zou het boek nog completer hebben gemaakt. Ik vond bijvoorbeeld op de voorgevel van de kerk van San Pietro bij Spoleto een afbeelding van een schijndode vos die vogels vangt (zie: Tiecelijn, 2000, p. 157-158). Deze afbeelding sluit mooi aan bij de illustraties nrs. 156-159 in de editie 1999, waarop zogenaamde ‘stills’ van een Russische film te zien zijn waar een echte vos zich in een vergelijkbare situatie bevindt.

Recentelijk is in Barcelona een prachtig fresco van een vos-pelgrim ontdekt uit het begin van de veertiende eeuw in een voorname patricierswoning. De kerk van Hoogstraten in België herbergt een prachtige afbeelding van een vos, enzovoort, enzovoort.

Dit alles opnemen en inventariseren zou het doel van het onderzoek en het boek ver overtreffen, maar dergelijke gegevens bijvoorbeeld opnemen in voetnoten zou ervoor gezorgd hebben dat het boek de basis zou kunnen zijn voor een omvangrijk Europees onderzoek.

Kenneth Varty heeft met zijn studie een kader gecreëerd waarmee verder onderzoek naar de iconografische traditie van Reynard, Renart, Reynaert en Reineke van Lapland tot Sicilië en van Dingle tot Moermansk uitgevoerd kan worden.

Wellicht moet zo'n onderzoek beginnen met dat wat Varty gedaan heeft: het plaat-

[p. 51]

sen van ‘oproepen’ in vele gezaghebbende kranten en op het Internet actief gaan en laten (op)zoeken.

In 1980 heeft Varty voor het eerst gepubliceerd over de illustratiecyclus in de gedrukte uitgaven van Reynaert de vos, met name in: J. Goossens, T. Sodmann (red.), Reynaert, Reynard, Reynke. Studien zu einem mittelalterlichen Tierepos (Keulen/Wenen, 1980, p. 160-195 en 365-444). Van de G. Leeu-druk uit 1487 zijn slechts enkele bladzijden overgebleven met daarop twee complete en één halve illustratie (overgeleverd in de zogenaamde Culemann-fragments). Dit is de oudste geïllustreerde Reynaertuitgave. De door de anonieme Haarlemmer Meester vervaardigde illustraties hebben onder andere model gestaan voor diverse reeksen in de Duitse en de Engelse traditie. De Reynke de Vos-uitgave die in 1498 in Lübeck gedrukt werd, vormt een goede informatiebron voor de ‘reconstructie’ van de oorspronkelijke cyclus, maar het formaat van deze illustraties is anders; bovendien zijn de afbeeldingen veel antropomorfer en er zitten nogal wat ‘vreemde’ illustraties tussen (horizontaal formaat). In een aan Wynkyn de Worde toegeschreven druk van circa 1495 komt nagenoeg de hele cyclus voor en deze sluit vrij naadloos aan bij die van de Haarlemmer Meester. Gerard Leeu was de leermeester in het drukkersvak van William Caxton. Wynkyn de Worde heeft gewerkt met en bij Caxton. De lijnen zijn heel kort. Van deze editie is slechts één exemplaar - spijtig genoeg niet geheel compleet - overgeleverd, dat gedrukt werd in de periode 1560-1586. Het exemplaar werd ontdekt door Kenneth Varty en in het begin van de jaren 80 door bibliofiel Wilfried Grauwels aangekocht. Van Grauwels kreeg Varty de toestemming deze reeks voor het eerst volledig af te drukken.

Het enige overgeleverde exemplaar van de Reynaert van Wynkyn de Worde, circa 1495.

[p. 52]

De reconstructie van de gehele illustratiecyclus en de onderlinge volgorde ervan zijn onderzocht door Varty in 1980, (zie hierboven) en door J. Goossens in 1983, (Die Reynaert-Ikonographie, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft).

Ik heb de latere cycli onderzocht die in de Noord- en Zuid-Nederlandse volksboeken vanaf 1589 voorkomen (E. Verzandvoort, Men vond geen schapperaai of Reinaert was er in, Nijmegen, 1983). De Wynkyn de Worde-cyclus, ouder dan de Lübeckse, wordt in dit boek voor het eerst compleet gepubliceerd. De gehele cyclus als het ware voor de derde keer. Varty maakt gebruik van fotokopieën van het Wynkyn de Worde-exemplaar en van enkele andere drukken. Sommige ervan heb ik ooit nog gemaakt op een kopieerapparaat in een supermarkt te Kapellen-Essen. De slechte kwaliteit van illustratie 238 is derhalve deels aan mij te wijten. Deze illustratie bevat overigens een subtiel verschil in de manier van afbeelden van de gebeurtenissen. Bij Wynkyn de Worde houdt de kater op de voorgrond zijn linkerpoot omhoog en kijkt naar de hond Courtois, die zijn klacht bekend maakt. Deze scène is ook afgebeeld in Lübeck 1498. Daar zien we de kater die zijn linkerpoot zit af te likken (een zeer katse bezigheid). Hiermee geeft hij aan zich af te sluiten van hetgeen om hem heen gebeurt. De kater is volstrekt niet geïnteresseerd in wat de andere dieren te zeggen hebben. Lübeck heeft de scène op de achtergrond - Reynaert ‘verhoert’ Hersinde - weggelaten. De kater kan er echt onschuldig bijzitten. Hij likt zijn poten en hoeft niet te wijzen. Er is een subtiel verschil tussen de likkende en de wijzende kater.

Het interpreteren van de afbeeldingen zal altijd een bron van discussie zijn en blijven. Op p. 239, als illustratie 223 (nummer 39 van de Wynkyn de Worde-cyclus) wordt het moment weergegeven dat Reynaert wordt vrijgesproken van de aanklachten die tegen hem zijn ingediend. Hij wordt weer in ere hersteld. Rondom de vos zijn enkele dieren afgebeeld; op de achtergrond een drietal apen en op de voorgrond rondom Reynaert volgens Varty: ‘three other little animals [a badger (?), a marter (?), and a weasel (?)]’. Volgens mij zijn het de kinderen van Reynaert die hier bij dit heugelijke moment aanwezig zijn en zijn de vraagtekens niet nodig. Het is natuurlijk wel weer goed mogelijk dat we Grimbeert de das zien staan. En bij de twee andere beesten ‘ontbreken’ de staarten. Misschien heeft de illustrator juist op die manier willen uitbeelden dat het de kinderen, jonge vossen, zijn die Reynaert vergezellen.

Oneens ben ik het ook met illustratie 224 (Wynkyn de Worde nr. 40). Varty stelt dat op de achtergrond van de scène ‘the lion and one other animal (a monkey?)’ staan te kijken. Het betreft het moment waarop Isegrim Reynaert uitdaagt voor een tweegevecht. Volgens mij zit er geen aap naast koning Nobel, maar diens vrouw, de leeuwin. Op zo'n belangrijk moment zit er geen aap naast de koning. Men kan hoogstens opmerken dat de leeuwin niet echt goed is uitgebeeld.

Varty gaat in hoofdstuk 11 uitvoerig in op: ‘the Enduring Fortunes of Wynkyn de Worde's Picture Cycle’. Hiermee draait hij eigenlijk de situatie een beetje om. Het was de Haarlemmer Meester die circa 1487 de illustraties leverde voor de eerste geïllustreerde uitgave van Reynaert de vos, gedrukt door Gerard Leeu. Van deze druk zijn slechts zeven bladzijden overgebleven met daarop drie afbeeldingen (Varty 1999, nr. 78-79-80). Met behulp van de uitgave van Wynkyn de Worde (circa 1495), Lübeck (1498) en enkele andere bronnen kunnen we de oorspronkelijke (complete) cyclus reconstrueren zoals die voorkwam in de genoemde uitgave van G. Leeu uit 1487. Wynkyn de Worde heeft zich geïnspireerd op G. Leeu! In de zin ‘The model for this cut is one of the three to survive from the Haarlem Master's cycle’ (p. 109,

[p. 53]

112), komt dit niet echt goed tot uitdrukking. De basis werd gelegd door de anonieme Haarlemmer Meester.

Opvallend is dat Varty min of meer vasthoudt aan zijn reconstructie van de cyclus uit 1980, terwijl J. Goossens in 1983 enkele nuanceringen aangebracht heeft. De door Varty opgenomen illustratie nr. 26 (1980) - bij Goossens nr. 2 (1983) - komt in de huidige cyclus niet meer voor. In 1980 werd de illustratie als volgt beschreven: ‘The lion assembles his court to take advise about the rabbit's and the rook's complaints’. Overigens voegt Varty eraan toe: ‘Out of sequence.’ Dat zal dan wel zo zijn, maar het is en blijft een Reynaertillustratie, die gemaakt en geplaatst is, en er nu aan voorbijgaan is een tamelijk simpele oplossing.

Bij illustratie 58 staat: ‘This and all the illustrations numbered 55 to 85, are reproduced by kind permission from books in the library of Mr. Wilfried Grauwels.’ Dit is verwarrend, immers W. Grauwels bezit geen exemplaar van Lübeck 1498 (ill. 68, 75, 77, 84) of van G. Leeu 1487 (ill. 78, 79, 80). De illustraties zijn overigens ‘lopend’ van 55 tot 88 en het onderschrift bij ill. 64 (p. 99) moet zijn ‘Allde, 1620’ en niet ‘Wynkyn de Worde, c. 1495’.

Bij illustratie 59, nr. 2 van de cyclus, staat als toelichting: ‘In the background we see the fox pouncing upon an upturned hare, an attempted murder to which the panther will refer as he joins in the chorus of complaints.’ Volgens mij zien we daar, zoals hierboven al is opgemerkt, hoe Reynaert de vrouw van Isegrim ‘verhoert’ (v. 73). Dat ‘gebeurt’ helemaal vooraan in het verhaal, de panter komt pas veel later aan de beurt! (Zie Varty, 1999, p. 247-251.)

Varty noemt en verwijst nergens naar J. Goossens 1983. Dit is opvallend en opmerkelijk. Zou hij deze studie bewust negeren? Varty's illustratie nr. 213, (nr. 29 in de illustratiecyclus) wordt beschreven: ‘The rabbit complains to the lion.’ Goossens zegt hierover: ‘Die heilen Ohren sowie das Auftreten des Dachses machen deutlich, dass die Darstellung sich auf die Klage des Hasen bezieht’ (1983, p. 13). Door deze interpretatie wordt de positie binnen de cyclus helemaal anders. Goossens wijst daar fijntjes op.

Kenneth Varty heeft, zoals reeds gezegd, een heel heldere en toegankelijke schrijfstijl. Hij is ook altijd heel erg voorzichtig met het formuleren bij afbeeldingen. Het is niet altijd even duidelijk wie of wat er is afgebeeld; een vrouw?, een kat?, een vos?! Op p. 96 vindt men zo'n vijftiental vraagtekens. Er is dus nog genoeg te onderzoeken!

Door deze werkwijze stelt Varty zich als het ware kwetsbaar op, of beter: hij stelt zich zeer open op. Varty probeert geen ‘dogma's’ door te drukken, hij wil met zijn boek de wetenschappelijke discussie helpen en verder ontwikkelen. Dat is een zeer grote verdienste.

De bruikbaarheid en grote waarde van het boek worden nog vergroot door drie appendices achter in het boek:

1.	Drawings and Paintings of Foxes in Manuscripts Kept in Britain, together with Some of English Origin Kept Abroad;
2.	Carvings and Paintings of Foxes in Buildings;
3.	A Short-Title List of All Extant Illustrated Histories of Reynard the Fox from Wynkyn de Worde (c. 1495) to A. Soulby (c. 1800) which are kept in United Kingdom libraries based on H. Menke, Bibliotheca Reinardiana.

[p. 54]

De inhoudsopgave op p. 7 vergeet te vermelden: ‘Index of Proper Names and Book Titles’ (p. 335-344) en ‘Index of Subject Matter’ (p. 345-353). Een complete illustratielijst en beknopte bibliografie maken het boek compleet en zeer toegankelijk.

Het is een mooi boek geworden, waarin heel veel te ontdekken valt. Het is immers nagenoeg niet voor te stellen dat Reynaert te vinden is op zoveel misericorden, houten panelen, glas-in-loodramen, kerkplafonds, sluitstenen en kapitelen, in handschriften en boeken, maar ook op pelgrimsinsignes en kussens, enzovoort, enzovoort. In dit boek is dat allemaal te bekijken.

Erwin Verzandvoort

Kenneth Varty, Reynard, Renart, Reinaert and Other Foxes in Medieval England: the Iconographic Evidence. A Study of the Illustrating of Fox Lore and Reynard the Fox Stories in England during the Middle Ages, followed by a brief survey of their fortunes in post-medieval times, Amsterdam, Amsterdam University Press, 1999. 353 p. ISBN 90-5356375-X. 46,75 euro.