Tiecelijn. Jaargang 15

[p. 37]

grafiek

■ Erwin Verzandvoort
Reynaertkopergravures duiken op bij Antiquariaat Erik Tonen

Op de drieëntwintigste European Antiquarian Book and Print Fair te Amsterdam, gehouden van 18 tot 20 januari 2002, bood Antiquariaat Erik Tonen uit Antwerpen een set van negen originele Reynaertkopergravures aan. Deze gravures werden uitgebracht in een mooie, goed verzorgde lijst voor 5550 euro.

Deze negen gravures werden oorspronkelijk gebruikt voor de uitgave: Le Renard ou le procez des bestes, uitgegeven door J. Panneels en Charles de Vos te Brussel in 1739. Een zeer nauwkeurige en geheel kloppende bibliografische beschrijving van dit boek is te vinden bij Hubertus Menke, 1992, p. 85-87.

In het boek staan in totaal 22 verschillende afbeeldingen: één afbeelding op de titelpagina en 21 binnen het tekstgedeelte.

De door Erik Tonen aangeboden kopergravures stellen de volgende scènes voor:

1.	Grimbeert de das verdedigt Reynaert bij de koning en koningin;
2.	Cantecleer de haan en zijn overgebleven kinderen arriveren met de dode Coppe, op een lijkbaar gelegen, bij koning Nobel en zijn vrouw;
3.	Na vele tegen hem uitgebrachte klachten arriveert Reynaert bij koning Nobel, gezeten op een heuse troon;
4.	Reynaert wordt vrijgesproken en Isegrim en Bruun worden gevangen genomen. Reynaert en het koninklijk paar kijken toe;
5.	Isegrim en Bruun worden door een aantal apen zwaar mishandeld voor Reynaerts pelgrimsuitrusting;
6.	Reynaert vermoordt Cuwaert de haas;
7.	Belijn de ram arriveert bij het hof met de kop van Cuwaert in de pelgrimstas van Reynaert, die heeft hij meegekregen om de belangrijke brieven te dragen;
8.	Het tweegevecht tussen Isegrim en Reynaert;
9.	Reynaert als de ultieme overwinnaar bij het koninklijk paar. Op de achtergrond zijn apen te zien die op drie bazuinen blazen.

In het origineel zijn deze illustraties afgebeeld op de pagina's 5, 8, 41, 54, 59, 64, 70, 121 en 127. (Ik heb hiervoor gebruik gemaakt van een complete fotokopie van het exemplaar uit de collectie van Wilfried Grauwels, Portugal). Het zijn achtereenvolgens de nummers: 3, 4, 11, 14, 15, 16, 17, 21 en 22 (de illustratie op de titelpagina is hier nummer 1). In de catalogus van de Amsterdamse beurs staat: ‘ïllustrated with 21 engravings’; de titelillustratie wordt niet meegeteld. Erik Tonen ontving overigens via een omweg de juiste gegevens van ondergetekende.

De oorsprong van deze afbeeldingen is voor een deel terug te voeren op de houtsneden van E. Quellijn en J.C. Jegher. Zij maakten hun illustraties voor een uitgave uit 1651 voor de Antwerpse drukker Jacob Mesens bij de rijmbewerking van Segher van Dort (zie Menke). Een aantal kopergravures is voorzien van een monogram: ‘B.L.: fec.; Lefils of, B’. Wie dit is/zijn, is niet bekend.

[p. 38]

De illustraties werden gekopieerd voor een uitgave van Les intrigues du cabinet des rats, Parijs, Le Roi - La veuve Marchant, 1788, (zie Menke, p. 88). In dit boek komen de illustraties dan ook in spiegelbeeld voor.

Het boekje waarin de gebruikte illustraties voorkomen is zeer zeldzaam. Er zijn een twintigtal exemplaren van overgeleverd (zie Menke).

Waarom is deze suite van kopergravures op deze wijze vastgesteld, gekozen, samengesteld? Daarop een antwoord vinden en geven is moeilijk. Misschien is het wel gewoon toeval. Maar laten we kijken.

Hieronder som ik alle illustraties uit het boekje op:

1.	Isegrim bedreigt Reynaert (t.p.), (-);
2.	Isegrim klaagt (p. 1), (koning + koningin = k+k);
3.	Grimbeert verdedigt (p. 5), (k+k);
4.	Cantecleer met Coppe (p. 8), (k+k);
5.	(Olifantenscène) (p. 12), (koning = k);
6.	Bruun ontvangt opdracht (p. 14), (k);
7.	Bruun in een boomstam (p. 18), (k);
8.	Tibeert in de strik (p. 25), (-);
9.	Isegrim luidt de klokken (p. 32), (-);
10.	Reynaert op kippenjacht (in klooster?), (p. 39), (-);
11.	Reynaert bij de koning (p. 41), (k);
12.	Reynaert op de galg (p. 45), (k);
13.	Reynaerts eerherstel (p. 49), (k+k);
14.	Bruun en Isegrim gevangen (p. 54), (k+k);
15.	Bruun en Isegrim mishandeld (p. 59), (k);
16.	Reynaert vermoordt Cuwaert (p. 64), (-);
17.	Kop van de haas komt tevoorschijn (p. 70), (k):
18.	Reynaert voor de tweede keer bij het hof (p. 84), (k+k);
19.	Isegrim in het ijs vastgevroren (p. 111), (-);
20.	Isegrim daagt Reynaert uit voor een tweegevecht (ook de titelpagina); (p. 117), (k);
21.	Tweegevecht (p. 121), (k+k);
22.	Reynaert als grote triomfator (p. 127), (k+k);

Wat opvalt is dat de koning en koningin (k+k) op vijf illustraties aanwezig zijn, de koning alleen (k) op drie illustraties en geen van beide op slechts één illustratie. In het boek komen nog drie illustraties voor met daarop (k+k) en vier met alleen (k). Je zou kunnen zeggen: er is een ‘koningsgezinde’ selectie uit het geheel gemaakt. Maar waarom? Ik weet het niet.

Het is een volstrekt merkwaardige collectie. Er is geen onderling of logisch verband tussen de negen illustraties te vinden. Het enige is: het zijn negen Reynaertillustraties die gebruikt zijn voor een boekuitgave uit 1739.

Misschien zijn alleen deze negen koperplaten toevallig bewaard gebleven? Het is ook mogelijk dat een eigenaar ze in enkele groepen heeft verdeeld en dat de rest ergens ‘verborgen’ is en misschien ooit nog tevoorschijn komt. De kwaliteit van de negen gravures is goed. Men kan zich dan ook niet voorstellen dat de andere afbeeldingen/plaatjes versleten zouden zijn en dus weggegooid. Misschien waren deze negen kopergravures enkelzijdig gebruikt en de andere dertien ook nog aan

[p. 39]

de achterkant. Deze methode werd wel eens toegepast uit kostenoverwegingen. En misschien zijn die koperplaatjes daarna in een ander boekdossier terechtgekomen, of waren ze toen wel versleten en weggegooid.

Erik Tonen heeft van deze overgebleven gravures ook afdrukken vervaardigd. Er werd in Amsterdam een suite aangeboden: ‘Deze negen originele kopergravures werden door Omar van Meervelde gedrukt op een oude degelpers in de maand november van het jaar 2001 te Antwerpen’. De oplage bestaat uit 10 Romeins genummerde exemplaren (...). (Ik bezit exemplaar VI-X). De opmerking in de catalogus: ‘The copperplates are of high quality and can still be used very well’, berust dus op proefondervindelijke ervaring.

In de genoemde suite zijn de kopergravures keurig afgedrukt. Het omslag en de typografische verzorging van het Colofon zijn echter zeer pover, bijna amateuristisch.

Al met al, het opduiken van deze negen kopergravures is toch een belangrijke gebeurtenis voor de Reynaerticonografie. Het is te hopen dat de ontbrekende kopergravures ook ooit aan het licht zullen komen.

Erwin Verzandvoort

(Literatuur: H. Menke, Bibliotheca Reinardiana. Teil 1: Die europäischen Reineke-Fuchs-Drucke bis zum Jahre 1800, Stuttgart, Dr. Ernst Hauswedell & Co. Verlag, 1992).