Tiecelijn. Jaargang 14

[p. 72]

artikel

■ Frits Booy
Symmetrie met effect in de Reynaert

Hoewel er over het middeleeuwse dierenepos Van de vos Reynaerde (verder VdvR) al zoveel is geschreven dat daarmee vele boekenplanken gevuld kunnen worden, waag ik het erop om daar iets nieuws aan toe te voegen^1.. De tekst is eerder vergeleken met de (hoofse) ridderroman. Uit deze vergelijkingen kwam naar voren dat aspecten, zoals stijl en inhoud van dit genre, in VdvR zijn terug te vinden of erin worden geparodieerd^2.. Op de bouw van de hoofse roman is men al dikwijls ingegaan^3.. De structuur van deze romansoort komt in velerlei opzicht overeen met VdvR^4.. De opbouw ervan is een symmetrische en de vraag ligt dan ook voor de hand, of we in VdvR eenzelfde vorm kunnen terugvinden. Alvorens hierop in te gaan zal ik in het kort de bouw van de hoofse roman bespreken.

1. Voor de tekst van VdvR heb ik de editie Lulofs, Groningen, 1983, gebruikt.

2. Zie o.a. P.H. Schröder, Parodieën in de Nederlandsche Letterkunde, Inleiding; en p. 124-132, Amsterdam, 1932; J.W. Muller, Reinaert-studiën. II. Navolging en parodie van heldenepos en ridderroman, in: Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, 52 (1933), p. 217; J.D. Janssens, Handleiding bij de Reinaerttentoonstelling ‘Van schurk tot schelm’, Brussel, 1982 (stencil) en F.P. van Oostrom, Reinaert primair, Utrecht, 1982.

3. Zie A.M.E. Draak, Onderzoekingen over den roman Walewein, Haarlem, 1936; P. Minderaa, De compositie van de Walewein, in: Opstellen en voordrachten uit mijn hoogleraarstijd, Zwolle, 1964, p. 13; H. Paardekooper-van Buuren, Struktuur en zin van de Ferguut, in: De nieuwe taalgids, 57 (1964), p. 148; idem, Die wrake van Ragisel in de Lancelotcompilatie, in: De nieuwe taalgids, 62 (1969), p. 16; en G.-H. Arendt, Die satirische Struktur des mittelniederländischen Tierepos ‘Van den vos Reynaerde’, Keulen, 1965.

4. Van Oostrom, Reinaert primair.

De bouw van de hoofse roman

De hoofse ridderroman vertoont, zoals eerder gesteld, een symmetrische bouw, dat wil zeggen dat de belangrijkste gebeurtenissen die tot halverwege het verhaal voorkomen, erná in omgekeerde volgorde parallel of tegengesteld terugkeren. In het midden van het verhaal zit dan een soort scharnier.

Een beknopte toelichting op een voorbeeld: in de Britse ridderroman Walewein, (die qua structuur niet altijd even typisch is voor de ridderroman) ontstaan in ongeveer dezelfde tijd als VdvR, vertrekt de held Walewein van het hof van koning Artur om voor zijn vorst een kostbaar zwevend schaakbord te bemachtigen. Hij ontmoet eerst koning Wonder, die dat schaakbord bezit en dat wil inwisselen tegen een toverzwaard. Daarna komt Walewein bij koning Amoraen, die dat zwaard bezit en dat wil inwisselen tegen de schone jonkvrouw Ysabele. Tenslotte arriveert hij bij koning Assentijn, in wiens kasteel Ysabele woont. Het scharnier is: Walewein en Ysabele worden hevig verliefd op elkaar. Onze held keert met zijn geliefde naar Amoraen terug, die intussen ‘gelukkig’ overleden blijkt te zijn.

Hij krijgt het zwaard en gaat samen met Ysabele naar Wonder. Daar kan Walewein het zwaard inwisselen tegen het schaakbord. Met dat bord en Ysabele keert hij terug naar het hof van Artur. Kortom, een symmetrische bouw: Artur - Wonder (schaakbord) - Amoraen (zwaard) - Assentijn (jonkvrouw) - Amoraen (zwaard) - Wonder (schaakbord) - Artur.

Ik zal nu ter vergelijking op dezelfde manier de belangrijkste gebeurtenissen uit VdvR op een rij zetten en vervolgens onderzoeken of hierin een gelijkaardige symmetrie te vinden is. Globaal kunnen we de volgende scènes onderscheiden:

1.	Vrede aan Nobels hof.
2.	Het regent aanklachten tegen Reynaert.
3.	Reynaert wordt verdedigd door zijn neef Grimbeert.
4.	Het binnendragen van de vermoorde kip brengt een ommekeer; Reynaert blijkt toch een schurk.

[p. 73]

5.	Achtereenvolgens gaan drie gerechtsbodes van Nobel naar de vos.
6.	Deze ontmaskert twee van die bodes.
7.	In gezelschap van de laatste bode (Grimbeert) gaat Reynaert naar Nobels hof.
8.	De vos wordt ter dood veroordeeld.
9.	De openbare biecht van Reynaert.
10.	Vanwege de ‘schat’ krijgt Reynaert gratie van koning Nobel.
11.	Als pelgrim gaat de vos in gezelschap van de haas en de ram weg van Nobels hof.
12.	Maskéring van deze ‘bodes’ Cuwaert en Belijn door de vos.
13.	Reynaert stuurt twee ‘bodes’ naar koning Nobel.
14.	Het binnenbrengen van de door de vos gedode haas zorgt voor weer een ommekeer; Reynaert blijkt een nog veel grotere schurk.
15.	Nobel wordt beschermd door Firapeel.
16.	Reynaert wordt vogelvrij verklaard.
17.	Verzoening aan Nobels hof. Reynaert is weer afwezig.

Met de begrippen ‘ontmaskering’ respectievelijk ‘maskering’ wordt hier bedoeld: het ónthullen respectievelijk vérhullen van de ware aard c.q. betekenis van de bodes. Bij (6) vallen de bodes Bruun en Tibeert door de mand: de begeerte (naar hun lievelingskostje) blijkt sterker dan hun plichtsgevoel ten opzichte van het hof (opdracht was Reynaert meenemen naar de zitting van Nobels rechtbank). Bij (13) wordt Belijn, de hofkapelaan, naar de koning gestuurd als een ontwikkeld man. De vos heeft Belijn namelijk aangeraden vooral de aandacht te vestigen op het feit dat hij zélf de brief voor Nobel geschreven heeft en niet Reynaert. Maar die brief is de afgebeten kop van Cuwaert de haas, die de ram ongezien in de pelgrimstas naar het hof heeft meegebracht! Hij mocht van Reynaert immers onder geen beding in de (pelgrims-)tas kijken. Zijn eervolle missie blijkt later een eerloze, die op hem terugslaat. De tweede ‘bode’ naar Nobel is de dode, want ontlijfde, haas, als ‘brief’ verzonden. De boodschap is duidelijk: Reynaert is een moorddadige schurk en koning Nobel is van zijn eer beroofd!

Is VdvR symmetrisch opgebouwd?

Volgens G.-H. Arendt is het belangrijkste middel van de Reynaertauteur om te hekelen het principe van ‘de omgekeerde wereld’^5., dat wil zeggen: wat nobel lijkt, blijkt later corrupt; wat veilig lijkt, blijkt later gevaarlijk; wat echt lijkt, blijkt later vals. Arendt behandelt uitgebreid de relatie schijn/werkelijkheid, vooruitwijzingen en spiegelingen, maar een bespreking van een eventuele symmetrie in de totale bouw van VdvR komt in zijn studie niet als dusdanig voor. (Hij analyseert de structuur van de Reynaert aan de hand van de structuur van de list.) Als we nu de gehele bouw van VdvR naar het aspect van de symmetrie beschouwen, dan valt er mijns inziens - weliswaar onder enig voorbehoud - inderdaad symmetrie te ontdekken. Het centrale deel, het scharnier, is de openbare biecht van Reynaert. Daarvoor loopt het voor de vos meestal slecht af, daarna zien we het tegenovergestelde gebeuren. Alles loopt van een leien dakje en Reynaert kan zijn winst opstrijken.

De onderdelen 10-17 zijn het spiegelbeeld van de onderdelen 1-8, schematisch als volgt weer te geven:

5. Arendt, p. 23 e.v., 79 e.v. en p. 165 e.v.

[p. 74]

1.	Vrede aan Nobels hof.	↔ 17.	Verzoening aan Nobels hof.
2.	Aanklacht tegen Reynaert.	↔ 16.	Reynaert wordt vogelvrij verklaard.
3.	Verdediging van R. door zijn neef.	↔ 15.	Verdediging van Nobel door Firapeel.
4.	Gedode kip brengt ommekeer (kip zonder kop).	↔ 14.	Gedode haas brengt ommekeer (haas zonder lijf).
5.	Bodes van Nobel naar Reynaert.	↔ 13.	‘Bodes’ van Reynaert naar Nobel.
6.	Ontmaskering twee bodes door R.	↔ 12.	Maskering twee ‘bodes’ door R.
7.	Reynaert gaat naar Nobels hof	↔ 11.	Reynaert vertrekt van Nobels hof.
8.	Reynaert ter dood veroordeeld	↔ 10.	Reynaert krijgt gratie.
9.	De openbare biecht van Reynaert (scharnierend centrale deel).

Ik schreef hiervoor ‘onder enig voorbehoud’, wat de symmetrie betreft, want het aantal bodes loopt niet gelijk op. Het tweede stel moet figuurlijk gezien worden. De passage over de gedode kip is veel langer dan het spiegelbeeld: de gedode haas. Het scharnier zit niet in het midden van het verhaal, wat bij de hoofse roman wel het geval is. Opvallend is echter dat in beide ‘helften’ de wendingen (dode kip respectievelijk dode haas) wél in het midden van elke helft liggen.

Ook sluiten aanvang en slot van het verhaal goed op elkaar aan. De positie van koning Nobel is aan het begin van het verhaal heel sterk: hij heerst zonder meer. Aan het einde echter staat de leeuw zeer zwak: hij betreurt wat er is gebeurd en biedt aan de wolf en de beer verzoening aan. Ten tweede heeft Reynaert aan het begin last van een kwaad geweten en verschijnt hij daarom wijselijk niet aan het hof. Aan het eind vlucht de vos voor dat hof weg uit zijn hol wegens een nóg kwader geweten^6.. Men kan dus van een duidelijk aanwezige symmetrie spreken, hoewel deze enigszins scheefgetrokken is.

6. Zie ook Jan de Putter, Vrede en pays in Van den vos Reynaerde, in: Millennium, 14 (2000), p. 102-103.

Het effect van symmetrie in VdvR

Wat is nu het effect van de symmetrie in VdvR? Vóór de openbare biecht van Reynaert, het scharnierende centrale deel, wordt de situatie steeds ongunstiger voor de gevreesde, gehate en onbetrouwbare en daarom aangeklaagde vos. Zijn vijanden evenals zijn slachtoffers kunnen dus tevreden zijn. Later echter blijkt deze gerustheid slechts op schijn te berusten. Zij wordt namelijk volledig ondergraven door de openbare biecht, een meesterlijk stukje, psychologisch onderbouwd, leugenverhaal van de sluwe en boosaardige vos. De bordjes worden verhangen. Uiteindelijk beseffen alle betrokken dieren dat zij genadeloos door Reynaert te grazen zijn genomen. Aan het einde van het tweede deel is hun min of meer gunstige situatie van lieverlee veranderd in schande, dood, ontmaskering en bedrog. Huiverend zal de lezer/toehoorder van toen en later dat ook hebben ervaren.

De strekking van VdvR is altijd heel duidelijk geweest: de samenleving, zoals die door de dieren in dit verhaal wordt uitgebeeld, is corrupt, vals en voos, want de grootste schurk is alle anderen, die ook niet erg deugen, te slim af. Hij treft hen feilloos en hardhandig in hun zwakke plekken en gaat er tenslotte ongestraft vandoor^7.. Deze strekking wordt zeer versterkt door een vooropgezette symmetrie in de bouw van VdvR. Daardoor immers worden de tegenstellingen en de parallellen alleen maar duidelijker neergezet, hetgeen een huiveringwekkend effect tot gevolg heeft. Ook wie in onze tijd VdvR met aandacht leest, zal zeer onder de indruk komen van dit effect!

7. Zie ook Van Oostrom, Reinaert Primair, p. 25.

[p. 75]

Met dank aan W. Gielen voor zijn commentaar.