Terras. Jaargang 2017 (12-13)

[p. 23]

Daniel Falb
Over terrapoëtica
Vertaling: Ton Naaijkens

Het in 2000 door Paul J. Crutzen en Eugen F. Stroemer gemunte begrip anthropoceen stelt dat de aarde in de tweede helft van de twintigste eeuw is binnengetreden in een nieuw geologisch tijdperk dat in tegenstelling tot het holoceen en alle andere perioden daarvoor vooral gekarakteriseerd wordt door de planetaire activiteiten van één enkele species - de homo sapiens namelijk. Dat deze soort sinds 1800 in getal is toegenomen van ongeveer 1 miljard tot ruim 7 miljard exemplaren, inmiddels meer dan de helft van het continentale aardoppervlak door agricultuur en urbanisering heeft gemodificeerd en meer natuurlijke grondstoffen over het aardoppervlak heen en weer schuift dan alle non-anthropogene processen bij elkaar; en dat de soort inclusief haar gebruiksvee en huisdieren meer dan 97% uitmaakt van de totale terrestrische biomassa van zoogdieren en vogels, een klimaat teweegbrengt zoals dat op aarde sinds het tertiair niet meer geheerst heeft en op weg is de zesde mass extinction van soorten in de geschiedenis van de planeet te veroorzaken^1. - dat allemaal bij elkaar doet vermoeden dat de aarde in het anthropoceen is opgehouden een vaste ‘grond’ te zijn waarop het theater van de geschiedenis der mensheid zich afspeelt. Veeleer is de vervorming van het planetaire toneel de eigenlijke handeling van het schouwspel geworden.

Onder ‘terrapoëtica’ versta ik een poëtica die onderzoekt hoe aan de hierboven aangeduide uniciteit van het anthropoceen en de daarmee gepaard gaande ontologische transformaties van de aarde literair recht kan worden gedaan. Dit kan verschillende dingen inhouden: kritiek op het ‘groene’ en de oudere ecolyriek van de jaren zeventig en tachtig; omgang met ecologische realiteiten - zoals de klimaatverandering - die zich onttrekken aan de directe waarneming en de poëzie uitdagen tot verwetenschappelijking, kwantificering en overdracht; reflectie op de crisis van de representatie in dienst van de anthropocene hyperperformativiteit van kennis; de herontdekking van politieke poëzie in een tijd waarin de belangrijkste ecologische en evolutionaire ontwikkelingen niet meer ‘daar ergens’ - ‘in de open lucht’ - plaatsvinden, maar in het hart van activistische milieugroepen, kapitalistische

1. Paul J. Crutzen, Eugene F. Stoermer, ‘The Anthropocene’, in: Global Change Newsl. 41 (2000), 17-18; Paul J. Crutzen, ‘Geology of Mankind: the Anthropocene: Are Humans Now Overwhelming the Great Forces of Nature?’, in: Ambio vol. 36, no. 8 (2007), 617; Will Steffen et al., ‘The Anthropocene: conceptual and historical perspectives’, in: Philosophical Transactions of the Royal Society A 369 (2011), 847-867.

[p. 24]

ondernemingen, brancheorganisaties en lobbygroepen, regionale parlementen alsook binnen het institutionele regime van de klimaatverdragen van de VN. Etc.^2.

Op deze plaats wil ik slechts één enkel aspect uitlichten uit het panorama van terrapoëtische mogelijkheden, en wel iets dat op bijzondere wijze resoneert met deze uitgave van TERRAS.

Doordat het anthropoceen een geologisch concept is - ook nu het discours ervan zich in toenemende mate interdisciplinair verbreedt (zie bijvoorbeeld het richtinggevende anthropoceenproject van het Berlijnse Haus der Kulturen der Welt^3.) - wordt er een verband gelegd met de methoden van de Historische Geologie waarin de geschiedenis van de aarde cognitief ontsloten wordt door de in geologische tijden ontstane strata en geologische formaties te analyseren. Als namelijk de wetenschappelijkheid van geologische uitspraken gekoppeld is aan de omstandigheid dat deze gestaafd worden door empirische waarnemingen aan aardlagen, dan valt ook het anthropoceen alleen binnen het geldigheidsgebied van de wetenschappelijke geologie indien en voor zover je er een stratum aan kunt toekennen - zelfs als dat er een is dat nog helemaal niet bestaat of nog niet voltooid is. Dus is het voor anthropoceenonderzoekers m/v belangrijk erop te anticiperen hoe de aardlaag die we vandaag de dag produceren, er te zijner tijd zal uitzien en zal verschillen van de holoceenlaag eronder: volledig nieuwe materialen, gesteentes en technofossielen; afwijkende sedimentspatronen; verhoogde concentraties van koolstofisotopen door klimaatverandering, van stikstof door bemestingsmiddelen, van radioactief materiaal door kernsplitsing; sporen van mijnbouw; het plotselinge en massale verdwijnen van dier- en plantensoorten - dit soort elementen zal het anthropoceenstratum kenmerken en bovendien waarschijnlijk doen gelden als extreme anomalie in de geschiedenis van de aarde.^4. Echter: wie zal ooit in staat zijn deze aardlaag te observeren en analyseren aangezien het anthropoceen pas dan voorbij - en het stratum voltooid - is wanneer de laatste mensen van deze planeet zijn verdwenen?

Op dit punt verandert het project van een geologie van het heden letterlijk in sciencefiction. Neem Jan Zalasiewicz - voorzitter van de werkgroep Anthropoceen bij de Internationale Geologische Vereniging, die in het najaar van 2016 na jaren van overleg voorstelde om ‘anthropoceen’ op te nemen in de officiële nomenclatuur van de Historische Geologie: in zijn populairwetenschappelijke boek The Earth After Us,

2. Deze thema's heb ik iets uitvoeriger ontwikkeld in het essay ‘Antropoceen. Lyriek in de geologie van het heden’, vertaald door Els Moors, in: nY #27 (2015), 23-53. Zie voor andere in de geest van de terrapoëtica geschreven gedichten mijn bundel CEK (Berlin: kookbooks 2015) en het ook in het Nederlands beschikbare lange gedicht CHICXULUB PAËEM (Duits-Nederlands), vertaald door Ton Naaijkens (Gent: Druksel 2016).

3. http://hkw.de/de/programm/projekte/2014/anthropozaen/anthropozaen_2013_2014.php

4. Jan Zalasiewicz et al., ‘Stratigraphy of the Anthropocene’, in: Philosophical Transactions of the Royal Society A 369 (2011), 1036-1055; id. et al., ‘The Technofossil Record of Humans’, in: The Anthopocene Review vol 1(1) (2014), 34-43.

[p. 25]

What Legacy Will Humans Leave in the Rocks? stelde hij zich de landing op aarde voor van alien-geologen in het postanthropoceen (100 miljoen jaar in de toekomst), om geologisch plausibel te kunnen spreken over de definitieve vorm van het heden ten dage geproduceerde anthropoceenstratum: ‘[T]hey had good balance, these explorers, their tails and sharp claws helping them scramble up the near-vertical rocky surfaces.’^5.

Dat is ook de bredere context van de voor TERRAS uitgezochte gedichten, want anticiperen op het toekomstige stratum heeft een onbedoeld neveneffect: ze werpt een licht ‘terug’ op de ‘gebeurtenislaag’^6. van het anthopocene heden en doet de menselijke biotoop nu uitkomen als omgekeerde geologische uitgraving, dat wil zeggen als ‘ingraving’ van het sedimenteren en het geologiseren van ons eigen tijdperk. We leiden ons dagelijks leven, zo wordt ons nu duidelijk, inmiddels al op een geologische ingraving.

Zo stammen de twee eerste gedichten uit een cyclus die de geschiedenis van de calculator kortsluit met geologische geschiedenis en computerhardware - in het bijzonder harddisks - voorstelt als component van ons technofossiele erfgoed. De politiek-historiografische pointe is dat hoe strenger de geheime diensten van de wereld de digitale infrastructuren van het sociale leven bewaken - hoe meer zich dus in de monstrueuze archieven van de NSA, de GCHQ etc. een compleet databestand van het hedendaagse leven ophoopt -, des te meer informatie de technofossiele sporen van het heden bevatten: wanneer de aliens van Zalasiewicz in het anthropoceenstratum op het fossiel stuiten van het Utah Data Center van de NSA in Camp Williams, zullen ze kunnen nagaan wie vandaag hoelang met wie gebeld heeft en wiens privacyrechten dan op dat moment in het kader van deze spionage geschonden werden...

Van de al lang gestorven - vermoorde of in Russische ballingschap aan ouderdom bezweken - klokkenluider Edward Snowden is het een kleine stap naar de drie andere gedichten, afkomstig uit een cyclus waarin het motief van het begraven ondermijnd wordt door het direct in een geologische tijdsbestek te plaatsen. Een kerkhof uit de Romeinse tijd (Spitalfields) is hier zelf al lang dood en begraven. De verse bloedbaden van de huidige tijd en zojuist pas gevulde massagraven zakken ogenblikkelijk weg in het archeologische of geologische, worden bijvoorbeeld

5. Jan Zalasiewicz, The Earth After Us, What Legacy Will Humans Leave in the Rocks? Oxford: Oxford University Press 2008, xii. - Interessant genoeg tref je de denkfiguur van een toekomstig stratum inclusief extraterrestrische observators m/v al aan sinds het begin van het anthropoceendiscours (avant la lettre), - bijvoorbeeld bij de Italiaanse geowetenschapper Antonio Stopppani: ‘Let us admit, though eccentric it might be, the supposition that a strange intelligence should come to study the Earth in a day when human progeny, such as populated ancient worlds, has dissapeared completely...’ (Antonio Stoppani, ‘Corso die Geologica’ [fragment vertaald door Valeria Federighi, Etienne Turpin], in: Elisabeth Ellsworth, Jamie Kruse (ed.), Making the Geologic Now. Responses to Material Conditions of Contemporary Life. New York 2013, 34-41, hier 40).

6. ‘Event layer’, Jan Zalasiewicz et al., ‘Stratigraphy of the Anthropocene’, 1047.

[p. 26]

niet meer onderzocht door de forensische medewerkers m/v van het Internationale Strafhof voor het voormalige Joegoslavië, maar reeds door paleontologen m/v. De hominidale resten komen rechtstreeks in de archieven van de Smithsonian Institution terecht. En als de tekst van een testament er tautologisch op wijst dat hij ‘altijd alleen in Jouw / Tegenwoordigheid gelezen’ kan worden (in tegenwoordigheid van een zelf wederom postume lezer m/v), dan zie je in het postanthopoceen de ogen van die aliens over de regels van mijn gedicht glijden: als attachment bij een email aan de redactie van TERRAS valt het 100 miljoen jaar later moeiteloos uit te lezen in het technofossiel van Camp Williams.