Terras. Jaargang 2014 (06-07)

[p. 149]

Joë Bousquet
Thee van wijnranken
Vertaling: Kim Andringa

Dat Paule niet van me hield, was een bericht waar binnenin mij een man om lachte, en een andere man om treurde.

En dat alleen de eerste van die twee overleefde, wil zeggen dat er binnenin mij ook iemand was om eraan dood te gaan.

Ik voelde me niet langer mezelf. Terwijl Françoise de kasten leeghaalde en in het huis met de openstaande ramen pakjes bijeenbond met het oog op ons vertrek, onderging ik geduldig het bezoek van de dokter, die al die voorbereidingen wel grappig scheen te vinden, opwindend bijna, alsof de geur van stof in zijn vlees een kamermeisje had wakker geroepen dat daar sinds zijn puberteit lag te dommelen als een Doornroosje van de bijkeuken. Ik had mijn boeken dichtgeslagen, en dacht niet meer aan Dom Bassa, ook al schreef ik zo geregeld in mijn schriften dat ik de onbeduidende incidenten die hun stempel hebben gedrukt op het eind van mijn gedwongen vakantie en de terugkeer van de winter nu stap voor stap moet reconstrueren.

Het was zes uur 's avonds. Françoise knoopte haar das wat strakker onder haar kin terwijl ze door het raam keek naar een meisje dat in de laan stond te wachten, een lege mand aan haar hand. De dokter onderbrak zijn potje patience en schoof het spel kaarten van zich af op het kleed. Met een snelle beweging pakte hij me bij de arm:

‘Zeg, en die hond?

- Tja, die hond, u weet beter dan ik wat daarmee is.

- Ja. Verkalking van de achterstrengen.

- En u zegt dat dat niet te genezen is.

- Ik zeg dat hij zo niet vervoerd kan worden. Ik sta tot uw beschikking om hem een spuitje te geven.

- Hem doodmaken, die hond!’

Er is geen verschrikkelijker onderneming dan de executie van een dier. Een mens afmaken, dat stelt niets voor, want iedere mens heeft het besef van de misdaad, en is mede aansprakelijk voor het gebaar dat een einde aan zijn leven maakt. Maar een tam dier doden! Hoe kan een mens een beest lokken tot op de bodem van de liefde die het voor hem voelt, en het dan bruut doodslaan. Het lijkt me nog gemakkelijker om een blinde de keel door te snijden.

[p. 150]

‘Die hond wordt niet meer beter, gaat de dokter verder. Het is absurd om hem in leven te laten. En wat zou u ermee doen, in uw kamer?’

Françoise kwam weer binnen. Ik liet haar met de dokter alleen, na haar gevraagd te hebben te handelen zoals het haar goeddunkte. Die avond vermeed ik de eetkamer toen ik naar mijn slaapkamer ging, en ik stelde geen vragen aan het dienstmeisje dat me een kopje bouillon bracht. Het beeld van Paule zweefde me al voor ogen, en ik stond op het punt om net als iedere avond in slaap te vallen terwijl ik aan haar dacht. Maar op het moment dat ik wegdreef in het onbewuste, hoorde ik mijzelf ineens een van die zinnen uitspreken die onze geest meestal liever niet wil herkennen, alsof ze afkomstig zijn uit een wereld waar ons leven zonder ons verder gaat. Met mijn ogen dicht, zag ik Paule heel vlug langs een verlichte winkel lopen. Diep in de schaduwen waar ik me verstopt had om beter naar haar te kijken, doorgrondde ik de pijn die haar schoonheid bij me opriep, en ik zei:

‘Ik doe wel alsof ik haar minacht, maar mijn hond kruipt voor haar, en mijn hond, dat ben ik...’

Het raam stond open en ik had stemmen gehoord nog voor ik het daglicht zag. Ik schrok wakker, mijn blik gericht op een groot schilderij van Max Ernst dat eerst piepklein was, en dus heel ver weg, en dat ik vervolgens duidelijk groter zag worden in de paar seconden die ik nodig had om weer bij zinnen te komen. Ik had zojuist met een soort betoverde verbijstering vastgesteld hoe mijn lichaam, uiterst langzaam, mijn blik had opgeslokt. Nu hoefde ik alleen nog maar de zin te begrijpen die ik de stem van Françoise hoorde uitspreken op het terras, een paar stappen van mij vandaan:

‘Het verbaast me, zei ze, dat Mijnheer er niet om huilt.

- Ik heb nog nooit iemand om een beest zien huilen, antwoordt de stem van de dokter.

- Er wordt om mensen al niet veel gehuild,’ reageerde de vertrouwde stem.

Ik kwam mijn bed uit. Stapje voor stapje, steunend op een stoel, sleepte ik me tot bij het raam. Buiten stond de dokter met zijn handen in zijn zakken, met zijn hakken plette hij een anjerperk. Hij zag me, en richtte bijna opgewekt zijn antwoord tot mij:

‘We huilen niet om mensen, alleen maar om gedachten.’

Ik antwoordde dat eenieder huilde naar beste kunnen. ‘Ik heb mensen gekend, zei ik tegen hem, die huilden om de weg te vragen.

- Welnee, welnee, zei de beul, ieder huilt altijd alleen maar om zichzelf, en als u iemand tranen ziet plengen op een doodskist, denkt u dan maar niet dat hij verdriet heeft omdat hij afscheid moet nemen van een naaste, hij wanhoopt omdat hij zal moeten sterven om diegene weer te zien.’

[p. 151]

En ik, ik riep Françoise, uit volle borst: ‘Zie je niet, schreeuwde ik haar toe, dat de zon volop schijnt, het is al bijna twaalf uur en je hebt me niet geroepen. Ik zal een wekker moeten kopen als ik om elf uur op wil zijn. Waarom heb je me niet wakker gemaakt, zoals ik je had gevraagd?

- Tja, antwoordt ze, u hebt me zelfs de kamer niet horen binnenkomen. Hoe kon ik u dan roepen, u sliep immers.’

We zijn vertrokken in de ziedende zon, zoals Françoise het noemde. Maar het wordt snel donker rond Allerheiligen. Straten waar meer leven in zit dan in hun bewoners, asfaltwegen, overal zou ik willen wonen.

De schaduw van de acacia's op de weg in de avond. Een witte auto, op een hobbelig pad, ontvlucht het gevaar in het gevaar. Een romaanse kerk, een tram, een museum. In de verlaten woonwijken hebben de fraaie herenhuizen vrede gesloten met de lanen.

Op het moment dat we de stad binnenreden leek het of er een dreiging hing over het daglicht. Alsof er as op de bergen lag. De wind klonk naar dood en riep een vreemd gedruis wakker in alle woorden die om mij heen gezegd werden: ‘Er graast een kudde op de heuvel, zei Françoise, ik kan de fluit horen, maar niemand van ons heeft de herder gezien.’ Het leek alsof alles alleen maar gebeurde om een bron van zuivere lucht te doen ontspringen voor woorden die door het Onzichtbare met zorg werden opgesmukt. En als de dokter iets gezegd had, dan zou niemand op dat moment begrepen hebben wat hij verkondigde.

Er zijn momenten dat je onder de wielen van een trein zou willen komen. Alsof we, bij leven, ten prooi zijn aan al het kwaad dat we gedaan hebben.

Ik zal opnieuw thee van wijnranken drinken. Maar voortaan zal ik weten waarom ik me drogeer. Met alle zorg en toewijding die dat vereist zal ik mijzelf kapotmaken. In de koude hemel van de onverwachte ontmoetingen zullen mijn dromen schitteren als dingen.

Tussen de echo's van wat breekt weerklinkt opeens, prijs van het toeval, een zuivere noot.

Ik zal de nacht ondervragen, de nacht van het donker, maar ik zal te vol zijn van mijn liefde om rekening te houden met de antwoorden.

De zon gaf haar aan me, een liedje heeft haar van me afgenomen. Soms verschijnt ze me nog in het ovale gezicht van een vrouw die bij een gedachte verbleekt...

Ik zal niet in de verleiding komen om langer stil te staan bij de materiële werkelijkheid van de incidenten waarover ik verteld heb. Later zal ik misschien in de schaduw van wat niet meer is de redenen opsommen die ik nog heb om het leven toe te lachen. Dit le-

[p. 152]

ven waar ik ondanks alles waanzinnig veel van houd en dat zo groot is omdat het heel mijn nog grotere hart draagt. Ik zal stamelen van vreugde als ik voel hoe onbegrensd mijn vermogen tot lijden is.

Er zat niets anders op, dek de lamp af en sla je handen voor je ogen. Het was om je voorhoofd beter af te koelen dat ze je zulke koude handen gaven.

Laten de woorden eindelijk ophouden tegen je geest te liegen. Je kent alle geheimen, zelfs die degene die nooit geboren had willen worden in staat stellen te leven.

Een mooie stemloze zang, lijden, een lied bedenken.

Dromen dat een heel groot wezen aan je verschijnt om tegen je te zeggen: Ga, je leven behoort jou toe.

Het was leed, maar dan echt, een onophoudelijke pijn,

een wanhoop die mijn brood met mij kwam eten.

En ten slotte droomde mijn leven voor mij van een ander leven.

Niemand zal mijn woorden begrijpen. Ik zal uit het duister gekomen zijn om een dieper duister in te gaan.

Laat ze me niet te veel verwijten dat ik stop. Soms denk ik dat men zich afwendt als men mij aan hoort komen.

Wie ben ik, zoals ik gezien word, zwevend tussen mijn twee personen, die van mijn hart en die van mijn dood?

Voor ik in slaap val, twee uiterst belangrijke gedachten, de eerste kwam voort uit het verdriet dat het verlies van mijn hondje bij me losmaakte. Maar hij nam min of meer de vorm van een verhaal aan, ongeveer als volgt:

In een bergdorp was er eens een jongen die niet deugde, een slechterik, een ruziemaker, een dronkenlap. Hij vocht vaak met het schoelje uit de buurt, zodat hij op een dag met een gebroken rug bij zijn ouders werd thuisgebracht. De dokter verklaarde dat hij niet meer beter zou worden, en dat ze hem de kost zouden moeten geven zonder dat hij ooit iets anders zou kunnen doen dan in bed liggen, als de lamme die hij voortaan was.

De deugniet droeg zijn ziekte, dat wil zeggen, hij verdroeg zijn leven geduldig. Hij dronk, rookte, en verveelde zich. Hij geeuwde zo hartgrondig dat een buurman ten slotte op het idee kwam hem een hondje te geven om hem af te leiden. Tot ieders verbazing was de lamme dol op het dier, en ze zagen hoe hij het hele dagen bij zich op bed hield en er het meest verwende beest ter aarde van maakte.

Maar op een dag krijgt de hond pijn en lukt het hem niet meer bij zijn baasje op bed te springen. Ook het dier was verlamd geraakt. De hele dag verbannen naar een

[p. 153]

hoek van de kamer, keek hij bedroefd naar het grote mensenbed waarin hij niet meer welkom was.

Niemand weet wat er door het hoofd van de zieke ging. Elke avond, als hij zich van zijn kussens ontdeed, legde hij ze zorgvuldig op een stoel, buiten het bereik van de hond die er reikhalzend naar keek en die zich er dadelijk naartoe gesleept zou hebben als er één op de grond was gevallen, want hij miste de geur en de aanrakingen van zijn baas die hem niet meer bij zich wilde hebben.

Toen hij de zieke al die voorzorgsmaatregelen zag nemen om hem bij zijn kussens vandaan te houden, keek hij hem verbaasd aan, recht in de ogen, alsof hij wachtte op een woord dat niet kwam.

Vervolgens kreeg de hond een nieuwe aanval, die zo ernstig en pijnlijk was dat zijn baasje hem moest laten afmaken. Enkele dagen na deze gebeurtenis kreeg de invalide man die zopas zijn makker verloren had last van nogal eigenaardige gedachten.

Het was niet voor het eerst dat de gelijkenis hem opviel tussen de ziektes die hem en zijn hond getroffen hadden. Maar nu hij het verlies van het dier voelde, werd hij diep geraakt door de kloof die één zelfde lot tussen hen beiden had doen ontstaan. Hoe meer hij tegen zichzelf zei dat de dood van de hond noodzakelijk was geweest, hoe meer hij zich schaamde dat de zijne dat niet was. Zo ging hij onder zijn leven gebukt als onder de verpletterend zware last van allerlei verantwoordelijkheden, waarvan hij echter de aard niet eens kon doorgronden. Als de dood van een hond natuurlijk was, dan was zijn eigen leven tegennatuurlijk, en dat was een impasse waar hij alleen uit kon raken door een handeling die hij zich niet in staat voelde te verrichten.

Hij huilde om de hond. Het was alsof hij met zijn tranen gestalte gaf aan een bleke verschijning waar hij zojuist een glimp van had opgevangen, tranen waren het enige waarmee hij een lichaam kon geven aan de geest van de man die hij daar tussen het dode beest en zichzelf had zien staan. Voor de eerste keer begreep hij dat de Rede het hoogste goed was en voelde hij dat hij rekenschap verschuldigd was over het voorrecht dat een schepsel daaraan ontleent. Hij voelde dat de mens veel minder waard was dan het dier als hij zich niet inspande om veel hoger te staan, en hij begon te beseffen wat sociale verantwoordelijkheid inhield.

Mijn tweede overdenking was deze:

Als ik een beetje van mijn verslaving begin af te raken, heb ik de indruk dat ik, nog even levend als vroeger, de liefde voor de ruimte en de smaak van mijn bloed hervind, de weg die je 's nachts moet afdalen naar het zuivere en tedere contact met het uni-

[p. 154]

versele bestaan. De vreugde die voortkomt uit de afwezigheid van om het even welk vastomlijnd voorwerp, de liefde voor het leven zelf die het hart vult, een hart dat enkel nog klopt om te vergeten dat het mij is.

Waarom kan ik de continuïteit van die buitengewone orde van gevoelens niet bereiken zonder wijnrankenthee, en even gelukkig worden door het contact met wat me doet leven als door de inname van iets waar ik dood van ga?

De droom die ik daarna had kwam zeer angstwekkend op me over:

Het was de opgraving van Paule Duval die ik bijwoonde, en samen met mij was daar ook de vriendin die ik net had verlaten. Paule moest in een nieuwe kist gelegd worden, en dat jonge meisje was van ons tweeën het dapperst, en verzette zich zwakker dan ik tegen het voornemen van de doodgraver, die aanstalten maakte om de lijkwade open te scheuren en ons een gezicht te tonen waarvan ik de aanblik vreesde. Maar het lichaam was daar: we konden het aanraken. De schaar naderde de blauwroze gekleurde huid, terwijl de stem van een doodbidder me vroeg of ik een stukje vlees wilde hebben bij wijze van reliek. Ik zei nee, en mijn zorg om de zielenrust van de dode, die mij eerst die weigering had ingegeven, dreef mij er nu toe me langzaam over het gezicht van mijn vriendin te buigen, dat wonderbaarlijk goed geconserveerd was, zoals ik kon zien door de scheur in haar lijksluier. Haar ogen waren ternauwernood een beetje ingevallen, maar dan zoals levenden na een slapeloze nacht kringen onder hun ogen hebben. Haar opmerkelijk blanke handen trokken de mijne aan en reageerden op de druk van mijn vingers met de veerkracht die ik in mijn dromen al gevoeld heb in de ledematen van hen die slechts slapen. Toen schreeuwde ik dat dit meisje niet dood was, of ik was het ook. En ze stond op uit haar kist, en ik volgde haar. Maar mijn gedachten dwaalden een ogenblik af, en daarna slaagde ik er niet meer in de wederopstanding van Paule Duval te scheiden van de gedachte dat mijn foxterrier nog leefde, en zo zonk de tijd die ik zojuist had beleefd weg in een niet-bestaan.