Onze Taal. Jaargang 82

[p. 345]

Riemer Reinsma
Namen op de kaart
Paris, Snits en Aachen

Waar komt de naam Schiphol vandaan? Heeft
Abel Tasman inderdaad Tasmanië ontdekt?
Waarin onderscheidt een terp zich van een wier?
Dit soort vragen kunnen rijzen als je met de vinger over de landkaart gaat. Riemer Reinsma gaat er in zijn tweemaandelijkse rubriek ‘Namen op de kaart’ op in.

Duizenden steden, rivieren, bergen en streken hebben in het land zelf een andere naam dan over de grenzen. Neem nu de naam Paris, dat in Frankrijk zelf klinkt als ‘paarie’, maar bij ons als ‘paarijs’. Waarom moeten wij het nu zo nodig anders doen dan in Frankrijk, zou je je kunnen afvragen. Maar wie de geschiedenis kent, weet dat het feitelijk de Fransen zelf waren die de uitspraak zijn gaan veranderen.

De manier waarop Parijs oorspronkelijk, in het middeleeuwse Frans, werd uitgesproken, lijkt het meest op hoe het tegenwoordig in het Duits gebeurt: ‘paaries’, dus mét slot-s. En ook het Nederlands heeft van de oude vorm iets behouden wat in het Frans zelf verloren gegaan is. Want ooit hebben de Fransen de slot-s van Parijs wél uitgesproken. Dat veranderde pas in de twaalfde en dertiende eeuw, toen ze ‘paarie’ begonnen te zeggen. Op dat moment was de uitspraak met de slot-s hier al helemaal ingeburgerd, en we zijn de Fransen niet gaan volgen in hun nieuwe uitspraak.

Wat in het Nederlands wél is veranderd ten opzichte van de Middeleeuwen, is die ij-klank. Deze sloop er in de loop van de zestiende en zeventiende eeuw in: ‘paaries’ werd ‘paarijs’. Die klankverandering trad op bij vele woorden in die tijd. Zo kreeg ook het woord ijs, voorheen uitgesproken als ‘ies’, in die tijd zijn huidige uitspraak.

De Duitsers zeggen het dus nog altijd als de middeleeuwers het deden: ‘paaries’.

■ Wateren

Dan een voorbeeld iets dichter bij huis: Sneek, in het Fries Snits geheten. Er zullen vermoedelijk maar weinig Friezen zijn die beseffen dat de Nederlandse vorm in feite gelijk is aan de Oudfriese vorm, die óók een k bevatte. Dat veranderde in de vijftiende eeuw, toen er in het Friese taalgebied een klankverandering optrad: de k werd daarna uitgesproken als ‘ts’. Maar de naam Sneek was toen in het Nederlandse taalgebied al zó ingeburgerd dat de nieuwe Friese ts-klank niet overgenomen werd. De namenstrijd tussen het Nederlandse Sneek en het Friese Snits is dus, historisch gezien, eigenlijk een strijd tussen het Oudfries en het Nieuwfries.

Een naam die in de taal van het land zelf beter bewaard lijkt te zijn gebleven dan over de grens, is Aken - in het Duits Aachen. In 972 werd het in een Duits document gespeld als Ahha. In de twaalfde eeuw werd dat Acha, wat nog vertrouwder aandoet, en de dertiende eeuw leverde de schrijfwijze Ache op. Maar in diezelfde tijd heette de stad bij ons anders: Aken. Waarom spreken wij de plaatsnaam niet zo uit als de Duitsers?

De Nederlandse naam mag dan erg op de Duitse lijken, hij heeft toch een andere oorsprong. De stad Aken is ontstaan in de Romeinse tijd. Behalve Germanen woonden er ook Romeinen, en de plaats was toen tweetalig: naast Latijn werd er Oudgermaans gesproken. De Duitse naam is afkomstig van het Oudgermaanse woord aha dat ‘water’ betekende; dat sloeg op de hete vulkanische bronnen. De Nederlandse naam daarentegen is afgeleid van het Latijnse aquae (‘wateren’). De Latijnse vorm leeft overigens ook voort in het Frans. In die taal heet de stad Aix, uitgesproken als ‘eks’. De Franse slot-s is een overblijfsel van de Latijnse naamvalsvorm Aquis, die ‘bij de wateren’ betekende.

De Duitse naam heeft dus niet een oudere uitspraak van de stad behouden dan het Nederlands, maar vooral een ándere oude uitspraak van de stad.