Onze Taal. Jaargang 82

[p. 338]

‘Een’ president Obama
De nieuwe functie van het lidwoord een
Joop van der Horst

In de krant viel te lezen over ‘een Turkije dat met de rug naar Europa gaat staan’. Dat ‘een Turkije’ is hier opmerkelijk - het lijkt te suggereren dat er meerdere Turkijes zijn. Joop van der Horst buigt zich over dit soort ‘Obama-zinnen’, zoals hij ze heeft genoemd, naar het eerste voorbeeld dat hij tegenkwam.

Illustratie: Frank Dam

Af en toe fantaseer ik over boeken die niet bestaan. Een van die boeken is een geschiedenis van onze lidwoorden. Het lijkt misschien dat er over de, het en een niet veel te zeggen valt, maar volgens mij is dat een vergissing. Dit dappere drietal heeft een lange en illustere geschiedenis, en als je die goed vertelt, is het meteen een dwarsdoorsnede van de hele taal. Kortom: een fantastisch boek. Jammer dus dat het niet bestaat.

De grote lijn van dat boek zou al indrukwekkend zijn. De lidwoorden, drie in getal, zijn ongeveer duizend jaar oud. Ze vormen daarmee dus een van de jongste woordsoorten, want bijna alle andere soorten zijn veel ouder. Duizend jaar geleden zie je de lidwoorden stap voor stap de taal binnenkomen. Eerst nog wat onwennig en onregelmatig, gaandeweg driester, consequenter en steeds vaker. Tegenwoordig is hun gebruik overvloedig, maar als de tekenen niet bedriegen, zijn ze wel over hun hoogtepunt heen. In de laatste honderd jaar lijkt het gebruik van lidwoorden weer af te nemen. Of dat doorzet, en of dat het begin van hun einde is, zou ik niet durven zeggen. Zeker is in ieder geval dat de meeste talen in deze wereld geen lidwoorden hebben. Lidwoorden zijn een wonderlijk soort luxe zogezegd, of een ballast. Het is maar hoe je ertegenaan kijkt. Ik bedoel maar: ze zouden evengoed weer kunnen verdwijnen zonder dat de taal in elkaar stort.

Dit dus over de grote lijn. De rest van het boek zou natuurlijk gewijd zijn aan de talloze avonturen en ontwikkelingen die de lidwoorden in die duizend jaar meemaken. Voortdurend kwamen er nieuwe gebruikswijzen bij en verdwenen er andere mogelijkheden. En ook in onze dagen gebeurt dat, als ik me niet vergis. Ik geef een voorbeeld waarvan ik denk dat het jong is. Het liefst zou ik dit gecontroleerd hebben in dat niet-bestaande boek. Maar nu dat niet mogelijk is, moet ik het zelf maar uitzoeken.

■ Een president Obama

In 2008 stond de volgende zin in de krant (onderstrepingen van mij):

Het is niet te voorspellen of een president McCain zich zal ontpoppen als een tweede Bush jr. of een tweede Nixon (...) en een president Obama als een tweede Kennedy of een tweede Jimmy Carter (...).
(NRC Handelsblad, 18 september 2008)

Ik heb die zin destijds genoteerd omdat hij me opviel. Belangrijk is de datum: 18 september 2008. Dat wil zeggen: ruim voor de verkiezing van Obama, die pas in november plaatsvond. Obama was in september al wel een kansrijke kandidaat, maar zijn overwinning stond allerminst vast. De betekenis van ‘een president Obama’ is duidelijk genoeg: ‘Obama als hij president wordt’. En idem voor John McCain.

[p. 339]

In dit soort situaties ga ik altijd eerst op zoek in de ANS, de Algemene Nederlandse Spraakkunst. Daar is een ruime en goede afdeling over de lidwoorden. Wie nog twijfelt aan de mogelijkheid van een geschiedenis van de lidwoorden, moet maar eens in de ANS kijken: daar wordt op veertig (!) bladzijden merkbaar alleen maar het allerbelangrijkste uitgelegd. En dan wordt er nog niet eens iets over de geschiedenis meegedeeld. De wereld van het lidwoord is groter dan u denkt.

Tussen alle mogelijkheden van het ‘onbepaalde lidwoord’ (sommige mensen zweren bij ‘lidwoord van onbepaaldheid’ als aanduiding van dat lidwoord een; mij kan het niet schelen - als iedereen maar tevreden is) is er in de ANS precies één die een beetje in de buurt komt van mijn Obama-zin. De ANS geeft er twee voorbeelden van. De eerste:

Men zou een grote fout begaan de poëzie van een Dryden of een Pope te verwaarlozen.

‘Een Dryden’ betekent zoveel als ‘Dryden, plus eventuele anderen die ook zo dichten’. De ANS noemt Dryden hier terecht ‘exemplarisch’.

Het andere voorbeeld uit de ANS van dezelfde gebruikswijze is:

De droomwereld die een Jeroen Bosch en een Grünewald verbeelden, ligt hem niet.

Dit is ook weer ‘Jeroen Bosch en Grünewald, en eventueel anderen in dezelfde stijl’.

De ANS-zinnen lijken er dus wel een beetje op, maar me dunkt dat ze toch anders zijn dan mijn zin, waarin ‘een president Obama’ zich mogelijk als een tweede Kennedy ontpopt. Daarin gaat het namelijk niet over Obama als exemplarisch voor een groep. Het is en blijft Obama, en niemand anders. Wel gaat het om ‘een van de theoretisch mogelijke, toekomstige Obama's’.

Dat laatste is essentieel. Want zodra Obama verkozen is, kan de krantenzin niet meer. Je kunt niet meer over ‘een president Obama’ spreken als hij werkelijk de president is.

■ Verschillende manifestaties

Ik ben deze gebruikswijze van het onbepaalde lidwoord de laatste tijd vaker tegengekomen. Volgens mij zien we hetzelfde in:

Een open en helder toenaderingsproces met de EU is, ongeacht of dat uitmondt in lidmaatschap, ook een Nederlands belang. Een Turkije dat met de rug naar Europa gaat staan, is dat niet.
(NRC Handelsblad, 17 april 2012)

Ook in deze zin gaat het om een mogelijk toekomstig Turkije. Op het moment van spreken staat Turkije, volgens de auteur, nog niet met de rug naar Europa, maar Turkije zou dat in de toekomst wel kunnen gaan doen.

Bijna hetzelfde zien we in:

(...) door getuigenissen van buren, familie en oud-klasgenoten te verwerken tot een relatief onbekend portret van een jonge Holleeder als een typisch product van de Jordaan.
(De Groene Amsterdammer, 22 maart 2012)

De zin is interessant omdat hij laat zien dat het niet noodzakelijk om een speculatieve of toekomstige situatie behoeft te gaan. De overeenkomst met de Obama-zin en de Turkije-zin is natuurlijk dat het om verschillende mogelijke (toekomstige dan wel in het verleden plaatsgevonden hebbende) ‘manifestaties’ van een en dezelfde persoon of instantie gaat. Vandaar natuurlijk dat een: één uit verschillende opties.

Het verschil met de ANS-zinnen over Dryden en Jeroen Bosch kan ik nu misschien nauwkeuriger uitleggen: daar betrof een de keuze uit een voorbeeldig exemplaar plus eventuele vergelijkbare gevallen; bij Obama, Turkije en Holleeder gaat het om één van hun éígen ‘manifestaties’ (in de toekomst, of in heden of verleden). Ik weet niet hoe ik het preciezer kan zeggen.

‘Een student Breivik’ verwijst naar een mogelijk toekomstig scenario, waarin er een Breivik-de-student is.

■ Een Breivik

Mijn jongste voorbeeld betreft een zin over Breivik, de schietende Noor die in 2011 wereldnieuws was. Aanleiding voor de volgende zin was het voornemen van die Breivik om te gaan studeren. Hij zit voorlopig nog wel een poosje in de cel, maar blijkbaar kun je vanuit je cel ook een studie gaan doen. Verschillende Noorse universiteiten hebben daarop laten weten dat ze hem niet willen hebben. Oftewel:

dat ze niets met een student Breivik te maken willen hebben.

Zo stond het op de webpagina van de NOS op 30 juli 2013. En het lijkt me weer net zoiets als de Obama-zin en de Turkije-zin. Niet Breivik als exemplarisch voor andere gekken of misdadigers, maar Breivik in een mogelijk toekomstig scenario, waarin hij (althans in eigen ogen) onderscheid maakt tussen Breivik-de-misdadiger en Breivik-de-student.

■ Nattevingerwerk

Laat ik voor de zekerheid eerst even noteren dat dit gebruik van het onbepaalde lidwoord me prima lijkt: het is me volkomen duidelijk, en ik denk dat het een efficiënte manier van zeggen is voor een subtiele betekenisonderscheiding. Kortom: niks mis mee.

Ook al staat deze gebruikswijze dus niet in de ANS. Wat kunnen we daaruit afleiden? Ik denk dat de samenstellers van de ANS meteen zullen zeggen dat ze onmogelijk volledig kunnen zijn in hun opsomming van de mogelijkheden. En zo is het natuurlijk. Ze hebben toch al verbluffend veel verzameld.

Toch denk ik dat de ANS-redacteuren niet iets vergeten zijn. Ik vermoed dat de Obama-, Turkije- en Breivik-zinnen jong zijn. Ik zou denken hooguit tien of twintig jaar. Ik heb daar geen enkel bewijs voor; het is nattevingerwerk. Volstrekt onwetenschappelijk dus. Niettemin: die natte vingers van mij hebben me al vaker op het goede spoor gezet. Wat mij opvalt, is in de meeste gevallen iets wat ik zelf niet zo zou zeggen. En dat is dan vaak ofwel iets dialectisch of regionaals, ofwel iets nieuws. Mijn intuïties bedriegen me meestal niet.

Ook al ben ik de eerste om toe te geven dat ik een enkele keer de plank toch ook weleens vreselijk misgeslagen heb. Kortom: geloof mij niet; als u het zeker wilt weten, moet u vooral zelf gaan tellen in oudere teksten.

Dat is inderdaad absoluut noodzakelijk, zolang dat prachtige boek over de geschiedenis van de lidwoorden nog niet bestaat. Want reken maar dat daarin de Obama-zinnen aan de orde komen.