Onze Taal. Jaargang 82

[p. 310]

Toonladders in taal
Werkt emotie in taal hetzelfde als in muziek?
Laura van Eerten

Als je neerslachtig bent, kun je niet alleen figuurlijk gezien in mineur zíjn, maar je kunt ook letterlijk zo klínken. Is een mineurstem technisch gezien hetzelfde als een muziekinstrument dat in mineur speelt? En is emotie in muziek überhaupt vergelijkbaar met die in de taal?

Illustratie: Frank Dam

De manier waarop je praat, onthult genadeloos je gemoedstoestand. Of je nu opgewekt bent, of juist met het verkeerde been uit bed bent gestapt, het is direct aan je stem te horen. Neem bijvoorbeeld Teigetje en Iejoor, twee bekende figuren uit de verhalen van Winnie de Poeh. Teigetje is altijd vrolijk, en Iejoor de ezel is de neerslachtige van het stel. In de Disneytekenfilm Winnie de Poeh hoor je dat aan de toon waarop de karakters praten.

En zo werkt het niet alleen in tekenfilms. De meeste ouders horen aan de manier waarop hun kind ‘Mam?’ vraagt, dat het iets van hen gedaan wil krijgen. Of door de manier waarop iemand zegt ‘Ik ben niet boos!’, sijpelt soms door dat de persoon in kwestie zich bepaald nog niet over zijn woede heen heeft gezet. De intonatie verraadt hoe je je voelt, of wat je wilt gaan zeggen.

■ Zwelgen

Ook aan muziek kunnen we emoties toeschrijven. We worden bijvoorbeeld vrolijk van de zomerhit ‘Hoe’ van Miss Montreal en Nielson. Terwijl ‘Another Love’ van Tom Odell ons eerder melancholisch stemt. We luisteren naar de muziek die past bij hoe we ons op dat moment voelen. Of andersom: we zetten de Buena Vista Social Club op om vrolijk te worden, of kiezen Nick Drake om even lekker te zwelgen in ons verdriet.

Wordt de emotie die we waarnemen in taal door dezelfde dingen veroorzaakt als die in muziek? Laten we om die vraag te beantwoorden eerst eens kijken hoe we die emotie in muziek dan herkennen.

In het tv-programma De beste singersongwriter bracht de uiteindelijke winnaar Michael Prins tijdens zijn auditie de stoere Eric Corton aan het huilen. Niet alleen de tekst van zijn melancholische liefdeslied klonk droevig, maar ook de muziek zelf - zelfs als Prins niet zong en alleen zijn pianopartij speelde. Naast de tekst moeten er dus ook andere ‘emotionele’ factoren in het spel zijn.

In het nummer van Prins horen we zachte ronde klanken van de piano. Het heeft een redelijk traag tempo, en hij zingt met een rauwe, doorleefde stem. De klank van de piano, zijn stem en het trage tempo zijn blijkbaar kenmerken van een droevig klinkend lied. In instrumentale muziek komt dat nog veel duidelijker naar voren. Luister bijvoorbeeld maar eens naar het Adagio for Strings van Samuel Barber, een klassieke compositie die beschouwd wordt als een van de droevigste muziekstukken ter wereld. Het is een treurzang van zacht opwellende strijkers, met lang aangehouden, slepende noten. Recht daartegenover staat Eine kleine Nachtmusik van Wolfgang Amadeus Mozart, een compositie die juist heel lichtvoetig en speels klinkt: luide, opgewekte violen spelen een springerige melodie met veel afwisselende, snelle noten. Het volume en ritme in dit stuk zorgen ervoor dat we Eine kleine Nachtmusik als vrolijk ervaren.

[p. 311]

■ Hartverscheurend

Klank, ritme, volume en tempo zijn dus muzikale eigenschappen die een bepaalde emotie kunnen opwekken. Maar we missen hier nog één ding: de melodie. De melodie van het Adagio for Strings klinkt hartverscheurend. Maar waarom is dat? Het heeft alles te maken met de toonsoort waarin het stuk geschreven is. Barbers Adagio for Strings is een compositie in een zogeheten ‘mineurtoonsoort’. Eine kleine Nachtmusik maakt juist gebruik van een ‘majeurtoonsoort’. Over het algemeen associëren we majeur met een vrolijke gemoedstoestand, en mineur met somberheid. Hoe zit dat precies?

Majeur en mineur zijn de twee meestgebruikte toonsoorten in de westerse muziek. Een toonsoort wil zeggen dat er binnen een muziekstuk een beperkte set noten gebruikt wordt, die gebaseerd zijn op een toonladder. De majeurtoonsoort is gebaseerd op de ‘grotetertstoonladder’. Dat is de bekendste toonladder, die je automatisch zingt: ‘do re mi fa sol la ti do’. De afstand in toonhoogte (toonafstand) tussen do en mi heet een grote terts. Wanneer die twee noten achter elkaar of tegelijk gespeeld worden, klinkt dat in onze oren vrolijk. De mineurtoonsoort is gebaseerd op een toonladder waarbij de afstand tussen do en mi een kleine terts is. Dat wil zeggen: een halve toon lager dan de grote terts. Wanneer we twee noten die een kleine terts verschillen achter elkaar of tegelijkertijd horen, gaat het geluid meer wringen. In onze oren klinkt die combinatie droevig. ‘Georgia On My Mind’ van Ray Charles begint hiermee: de stap ‘Geor-gia’ is een kleine terts omhoog.

In ieder geval gebruiken we ‘mineur’ ook in overdrachtelijke zin om een sombere gemoedstoestand te benoemen.

■ Cultuur

Waaróm we majeur vrolijk vinden klinken en mineur juist droevig, is lastig te verklaren. Ligt dat besloten in de tonen zelf, of is het vooral cultureel bepaald? Waarschijnlijk het laatste. Onze cultuur en de omgeving waarin we opgegroeid zijn, spelen een grote rol in hoe we muziek ervaren. In Arabische of Indiase muziek bijvoorbeeld komen andere soorten - zogenoemde ‘microtonale’ - toonladders voor. Daarin bestaan toonhoogteverschillen die kleiner zijn dan een halve toonafstand (dat is de kleinst mogelijke toonafstand in westerse muziek, en het verschil tussen de grote en de kleine terts).

Hoe we taal waarnemen is net zo goed cultureel bepaald. Het bekende voorbeeld dat Chinezen ‘witte lijst’ zeggen in plaats van ‘witte rijst’ heeft daarmee te maken. In het Chinees zorgen de l en de r niet voor betekenisverschil, in tegenstelling tot in het Nederlands: lat en rat. Het zijn zogenoemde ‘allofonen’ van elkaar en daarom zijn ze uitwisselbaar. Chinezen vinden het net zo lastig om onderscheid te maken tussen die twee klanken als Nederlanders worstelen met het verschil tussen de a en de e in de Engelse woorden bat en bet. Met mineur en majeur zal het dus ook zoiets zijn. Er zijn namelijk aanwijzingen dat als je die toonladders niet kent, je toch de twee emoties in de muziek kunt onderscheiden. Bioloog Thomas Fritz liet in een experiment een geïsoleerde stam in Kameroen, de Mafa-stam, westerse muziek horen en beoordelen op emotie. Hoewel deze mensen nooit eerder in aanraking waren geweest met westerse muziek en haar mineur- en majeurtoonsoorten, waren ze toch in staat vrolijke en verdrietige emoties te herkennen. Die keuze moesten ze dus wel op andere factoren baseren, zoals het tempo. Of misschien ligt er toch wel meer in de tonen besloten dan we denken.

Vrolijke mineur

Even terug naar Teigetje en Iejoor. De altijd opgewekte Teigetje praat snel en springerig. Hij heeft een redelijk hoge stem en varieert veel in toonhoogte. Iejoor praat juist zacht en traag. Hij maakt slepende zinnen en spreekt met een lage, monotone stem. Dit zijn dezelfde soort eigenschappen waaraan we emotie in muziek verbinden: ritme, volume, toonhoogte en tempo. En hoe zit het dan met de intonatie, de spraakmelodie? We kunnen in de stemmen van Teigetje en Iejoor een duidelijke gemoedstoestand horen. Maar betekent dat dan ook dat Teigetje en Iejoor in majeur- en mineurtoonsoorten praten? In ieder geval gebruiken we mineur ook in overdrachtelijke zin om een sombere gemoedstoestand te benoemen: Iejoor is overduidelijk in een ‘mineurstemming’.

Het idee dat iemand in een mineurstemming technisch gezien ook daadwerkelijk in mineur spreekt, is aantrekkelijk, maar lastig te bewijzen. Er zijn verschillende onderzoeken gedaan naar mineur- en majeurpatronen in spraak. In een experiment van de neurobioloog Daniel L. Bowling moesten proefpersonen tekstjes voorlezen met een vrolijke of sombere inhoud. De sprekers kregen de opdracht hun uitspraak te kleuren met de emotie die bij de tekstjes paste.

In een ander onderzoek, aan de Rijksuniversiteit Groningen, lazen proefpersonen monologen van Teigetje en Iejoor hardop voor. Ook hier kregen de sprekers de opdracht om hun uitspraak conform de personages te kleuren. In beide onderzoeken werden de toonhoogtes en variaties in opgewekte en sombere spraak vergeleken met majeur- en mineurintervallen. In opgewekte spraak bleken inderdaad grote tertsen (majeurintervallen) voor te komen, en in sombere uitspraak kleine tertsen.

■ Overruled

We kunnen voorzichtig de conclusie trekken dat we soms inderdaad in mineur- en majeurtoonsoorten praten, hoewel er incidenteel ook majeurachtige passages voorbijkomen in sombere uitspraak en andersom. De droevig uitgesproken teksten konden namelijk wel degelijk droevig klinken terwijl er geen enkele kleine terts gemeten werd. Sterker nog, er kwamen soms zelfs grote tertsen in voor.

Wat daarbij een rol kan spelen, is dat de mineur- of majeurtoon soms ‘overruled’ kan worden door eigenschappen als klank, ritme, volume en tempo. Dat gebeurt ook in muziek, denk maar aan het experiment met de Mafa-stam. Zelfs onze westerse oren kunnen gefopt worden, bijvoorbeeld als je luistert naar ‘Moondance’ van Van Morrison. Het nummer staat in een mineurtoonsoort, maar echt droevig klinkt het niet. Het stuwende tempo en de kort gespeelde noten zijn hier blijkbaar doorslaggevend voor het gevoel dat je erbij krijgt. ‘No Good Man’ van Billie Holiday is dan weer geschreven in een majeurtoonsoort, maar door het ritme en het tempo klinkt het allesbehalve vrolijk.

De emotie in taal en die in muziek lijken dus inderdaad op elkaar. Beide zijn een optelsom van verschillende muzikale factoren, waaronder tempo, klank, volume en toonbereik. Iejoor en het Adagio for Strings ... een minder groot verschil dan je zou denken.