Onze Taal. Jaargang 82

[p. 308]

‘De strijkers produceren akoestisch spinrag’
Hoe vang je klassieke muziek in woorden?
Jan Erik Grezel

Als klassieke muziek in woorden moet worden gevangen, levert dat vaak beelden op als ‘een stem van pure zijde’. Vooral muziekrecensenten gebruiken naast technische termen een scala aan metaforen, van sleets tot origineel. Wat bedoelen ze met ‘mooi slank gespeeld’, ‘een vlezige toon’ en ‘het orgelspel dampt als vanouds’?

Diskotabel-presentator Hans Haffmans: ‘Ik handel net als een sportverslaggever die voor de radio een wedstrijd aanschouwelijk moet maken.’
Foto: Frank Ebbe

‘Hij hanteert een vlot tempo en een heldere frasering. Z'n manier van zinnen bouwen is wel wat kortademig.’ Gaat dit over Bint van Bordewijk? Of over Dood op krediet van Céline misschien? Nee, dit oordeel heeft niets met literatuur te maken, maar alles met muziek. Aan het woord is Hans Haffmans, bekend presentator van Radio 4. Hij bespreekt vandaag in zijn programma de vierde symfonie van Robert Schumann, uitgevoerd door het Orchestre Révolutionnaire et Romantique onder leiding van John Eliot Gardiner. ‘Gardiner peilt niet de diepste emoties, maar je weet waar je naartoe gaat. Hij wijst je de weg.’ Daar stelt de presentator de aanpak van Leonard Bernstein met de Wiener Philharmoniker tegenover: ‘Bernstein is extreem langzaam, staat stil bij elke wending in de muziek, met heerlijke solo's voor cello en viool. Bernstein laat ze los, hij laat ze gaan, die prachtig spelende Weners.’

Haffmans laat in zijn dagelijkse uurtje op Radio 4 niet alleen muziek horen, hij vertelt er ook veel bij, vaak in beelden. Na een van die uitzendingen licht hij in een gesprek toe: ‘Als ik naar muziek luister, heb ik geen associaties. Muziek is mijn taal, puur, direct. Maar voor de radio ga ik op de plek van de luisteraar zitten. Dan maak ik een vertaalslag en heb ik overdrachtelijk taalgebruik nodig om iets duidelijk te maken. Ik handel net als een sportverslaggever die voor de radio een wedstrijd aanschouwelijk moet maken.’

■ Dik in het vibrato

In het radioprogramma Diskotabel vergelijkt Haffmans elke zondag met een wisselend panel van muziekdeskundigen drie opnamen van hetzelfde werk. Pas aan het eind van het programma onthult hij wie de uitvoerenden zijn. Dan hebben de panelleden zich al omstandig over de muziek uitgelaten: ‘Een aantrekkelijk klankbeeld waar een betoog uit voortkomt’, ‘In de koren kloppen de aderen vlak onder de huid’, ‘Het drijft, met die glansrijke violen’, ‘De laatste opname klinkt wat dunner, het wordt mooi slank gespeeld.’ Over een duo sopranen: ‘De eerste laat de uithalen niet fladderen, de tweede zit wat dik in het vibrato.’ Bij een uitvoering van de mis in c van Mozart: ‘Deze dirigent gaat architecturaal te werk. Hij bouwt met die stemmen. Het stuk is zo lastig voor sopranen. Mozart kon ze alle hoeken van de registers laten zien.’

Praten over muziek gaat de professionals meestal gemakkelijk af. Maar ook zij moeten soms erkennen dat er een grens is. ‘Deze muziek overkomt je. Die vormt een hemelse rust waarop je wordt meegedragen. Het is onbenoembaar.’

Dat is het: we ondergáán muziek. Het ontbreekt ons aan de juiste bewoordingen om die ervaring over te dragen. Maar als je voor de radio over muziek praat, móét je wel. En ook als je erover schrijft in de krant. Dan wordt er van alles bij gesleept, zoals culinaire beelden; Susanne Lammers in het Leidsch Dagblad: ‘De romige klank van de strijkers wordt gekruid met pittige accentjes van de blazers en de korte solistische bijdra-

[p. 309]

gen vallen prachtig op hun plek.’ Wat bedoelt de recensente met ‘een romige klank’? Haffmans helpt: ‘Dat zeg je als een dirigent echt in de klank gaat hangen, de violen net wat dikker laat klinken, dieper in de snaren. Karajan deed dat op latere leeftijd. Het kan ook een stijlmiddel zijn. Bij Richard Strauss bijvoorbeeld. Die bereidt een rijke, vette maaltijd. Dan moet je die ook zo op tafel zetten.’

■ Organisch ademend

In dezelfde gastronomische sfeer schreef muziekjournalist Guido van Oorschot onlangs in de Volkskrant: ‘De aanpak van de dirigent is meer poëtisch dan dramatisch, met het orkest in de perfecte butlerrol: altijd in de buurt, nooit opdringerig.’ Maar soms zoekt een recensent het in eigen, filmische beelden. Frits van der Waa in de Volkskrant: ‘Met alle respect voor het flair en het inzicht dat de Iraanse pianist Ramin Bahrami aan de dag legt, doen zijn vertolkingen sterk denken aan een ritje met een SUV door smalle steegjes. Het heeft veel te veel aplomb, en vooral de basnoten krijgen de slagkracht van een spijkerpistool. Maar gelukkig kan Bachs muziek tegen een stootje.’

Andere kunsten fungeren ook als beeld. Opnieuw Van Oorschot: ‘Tot de teleurstellingen behoort sopraan Mojca Erdmann. Kwinkeleren kan ze als de beste, maar de dienstmeid die ze schildert is een kakmadam.’ Critici stellen muziek ook regelmatig voor als iets levends wat ‘ademt’ en ‘bloeit’. Daarnaast wordt samenspel, zoals in duetten en trio's, vaak vergeleken met echte relaties. ‘In handen van Thomas en Berrut krijgen de muziekstukken een organisch ademende uitvoering. Als de cello van Camille Thomas ruimte nodig heeft om een toon te laten opbloeien, is het alsof Beatrice Berrut zich even schuilhoudt en aandachtig toekijkt. Het lijkt het begin van een gelukkige relatie’, meent recensente Biëlla Luttmer in de Volkskrant.

■ Zinsbouw

In de muziekpraktijk wordt veel gebruikgemaakt van woorden en begrippen die ook in de taalkunde of de literatuurwetenschap voorkomen. Meestal gaat het dan om technische aspecten. In een compositie herkent de geoefende luisteraar, net als de ervaren lezer in een roman, een ‘thema’ en een ‘motief’. De ‘frasering’ of ‘zinsbouw’ heeft betrekking op de uitvoering. Die zinsbouw zorgt vooral voor het juiste tempo. Verder heeft een componist een ‘idioom’, ook wel ‘een eigen handschrift’: de unieke manier van vormgeven of formuleren. Die kan ook in muziek, net als bij taalgebruik, ‘wollig’ zijn. Bij zangers en zangeressen beoordeelt de kritische luisteraar de ‘dictie’ - de manier waarop de tekst al dan niet duidelijk gezongen wordt - en de ‘articulatie’, de helderheid van de voortgebrachte tonen.

Tot slot ontkomt de musicus bij een muziekstuk niet aan een ‘interpretatie’: de manier waarop de uitvoerenden, meestal onder leiding van een dirigent, de noten van de componist omzetten in hun eigen weergave van een werk. In recensies en gesprekken over muziek komen deze termen zó vaak voor dat ze nauwelijks meer als beeld ervaren worden.

‘Strauss bereidt een rijke, vette maaltijd. Dan moet je die ook zo op tafel zetten.’

■ Klankkleur

Muziekkenners gebruiken in hun beschouwingen ook regelmatig ‘synesthesie’: een combinatie van twee zintuiglijke gewaarwordingen, zoals in ‘een warme stem’. Het veelgebruikte woord klankkleur is in zichzelf al een vorm van synesthesie. Klankkleur of timbre verwijst naar het karakteristieke van een klank, vaak gekoppeld aan een instrument. Synesthesie zien we niet alleen in ‘een romige klank’ of ‘een vlezige toon’, maar ook in bijvoorbeeld ‘een stem van pure zijde’ (gehoor en tastzin) en ‘de strijkers produceren akoestisch spinrag, blazerslijntjes schijnen er fluorescerend doorheen’ (gehoor en gezicht dan wel tastzin). Kasper Jansen, oud-recensent van NRC Handelsblad, over de authentieke uitvoeringspraktijk van Harnoncourt: ‘Bij hem ging het om het totale klankbeeld, het klankkarakter van orkest en koor. Het ging ook om lenigheid, afwisseling en een nieuwe expressie, variatie in de sfeer van de koralen, minder breedsprakig, groots en stoffig conventioneel, maar ter zake aangescherpt en opgefrist.’

In muziekrecensies kan een werkwoord ook bijdragen aan de synesthesie. ‘Het orgelspel dampt als vanouds.’ ‘Zelfs waar de effecten massaal zijn, zoals in de machtige finale waarin het hele universum zindert, loopt het klankbeeld nooit dicht.’ Dichtlopen - het woord verwijst naar slordig drukwerk waarin bijvoorbeeld het bovenste deel van de e een zwart vlekje is. De recensent wil maar zeggen: het wordt geen brij van klanken in die finale.

Hans Haffmans ziet tot slot nog een aardige parallel. ‘Vorig jaar was ik met een tv-ploeg in Oostenrijk voor een reportage over de Nederlandse bariton Robert Holl, die daar woont. Hij nam ons na de opnamen mee naar een wijnproeverij. Bij die gelegenheid viel het ons op dat er grote overeenkomsten bestaan tussen praten over wijn en over muziek. We hadden het daar toen ook over “rond”, “uitbundig”, “transparant”. Dat zijn toch leuke associaties bij iets wat je alleen maar proeft of hoort.’

Muziekbeleving in Nederlandse literatuur

In diverse Nederlandse romans speelt muziek een belangrijke rol. Klassiekers op dit vlak zijn bijvoorbeeld Vestdijks De koperen tuin en veel boeken van Maarten 't Hart. Meestal staat muziek in de romanwereld niet op zichzelf. Muziek is verweven met grote emoties, onheil, eenzaamheid, geheimen.

De beschrijving van muziekbeleving in romans is vaak rijk aan beelden. De hoofdpersoon uit Het geheim van Anna Enquist is pianiste Wanda Wiericke. ‘Nu buigt Wanda naar het klavier, naar haar ivoren vrienden. Ze kruipt in de etude, een fluisterend begin, de melodie schemert door een waas van vervloeiende akkoorden. Sterker en sterker klinkt het lied, het wordt een verbitterde aanklacht die Wanda er onverbiddelijk uitramt, het tempo gevaarlijk tegenhoudend op het hoogtepunt.’ Ook in de beschrijving van de speeltechniek schuilt beeldspraak. De leraar van Wanda: ‘Alles wat je voelt moet je vertalen in techniek. Als je speelt moet dat tweetalig zijn. Wie alleen in de technische taal kan spelen is misschien virtuoos, maar saai. Wie alleen de gevoelstaal spreekt is expressief, maar onbeheerst. Het geheim is de tweetaligheid. Als je dat met je eigen geheim combineert kan geen luisteraar de radio uitzetten.’