Onze Taal. Jaargang 82

[p. 307]

Woordsprong
Kanjer
Hans Beelen en Nicoline van der Sijs

In de rubriek ‘Woordsprong’ beschrijven Hans Beelen en Nicoline van der Sijs maandelijks de oorsprong van allerlei woorden.

‘Jij bent een kanjer / Ik wil nooit meer een ander ...’ De Amsterdamse volkszanger Peter Beense laat er geen misverstand over bestaan dat hij zijn hart verloren heeft. Het eind van het liedje is dat alle mensen diep onder de indruk zijn van Beenses aanbedene: ‘Jij bent een kanjer dat is zeker / Iedereen houdt van jou.’

In het Nederlands van nu is het een groot compliment als je een ‘kanjer’ wordt genoemd. Dat is niet altijd zo geweest. In F.A. Stoetts Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden (1923-1925) staat te lezen: ‘Onder een kanjer verstaat men een ellendeling, een beroerling.’ Stoett illustreert dit met de uitdrukking een kanjer van een kerel (of een wijf). Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) citeert ter illustratie een zinnetje uit de roman Oude kennissen van Justus van Maurik (1895): ‘M'n vader was een goedig man, maar m'n moer, - 'n kanjer’.

■ Meester Canjaert

In de loop der tijd heeft het woord kanjer een positievere betekenis aangenomen. Hoe is dit in zijn werk gegaan? Aangenomen wordt dat kanjer teruggaat op het Franse cagnard (‘luiaard’). Aan die Franse herkomst herinnert de slot-t waarmee het woord aanvankelijk werd geschreven: kanjert, kanjaart. In het Middelnederlands wordt het woord uitsluitend aangetroffen als persoonsnaam: ‘gherart kangarts kinder’ (1275), ‘jan keynart’ (1311). Rond 1600 wordt de bijnaam Kanjaart gebruikt voor leeglopers en luie praalhanzen. Meester Canjart was de titel van ‘een boertige Clucht van een Quacksalver met zijn Knecht’ (1615). De bijnaam Meester Canjaert was in de zeventiende eeuw in omloop voor pedante vreemdelingen en voor rechtsgeleerden die ten onrechte prat gingen op hun rang en bekwaamheden. De dichter Roemer Visscher spreekt spottend van ‘Meester Kagnaert (...) een Advocaet van 't Hof, noyt wijser geboren, Van sijn leven heeft hy noyt Proces verloren.’

Waarschijnlijk uit bewondering voor het succes dat sommige van deze gemakzuchtige bluffers hadden, kreeg kanjer een gunstige klank: ‘iemand die voortreffelijk is in zijn vak’. De humoristische dichter Salomon van Rusting spreekt in 1704 tot de schoolmeesters: ‘Gy Meesters, die, in 't school, voor kanjers kunt verstrekken / En, by de wysen, maar passeert voor halve gekken.’

Rustings achttiende-eeuwse gebruik van het woord doet al modern-positief aan. Maar de oorspronkelijke ongunstige betekenis bleef nog lang doorklinken, bijvoorbeeld in Margo Scharten- Antinks typering van zekere dienstmeisjes als ‘brutale kanjers’, in haar roman Sprotje heeft een dienst (1909).

■ Onparlementair

Dat kanjer nog in de twintigste eeuw als persoonstypering aanleiding tot misverstanden kon geven, blijkt uit de Handelingen van de Tweede Kamer. Op 11 december 1913 sprak Tweede Kamerlid Schaper: ‘Wij hebben een kanjer van een Minister van Waterstaat.’ Hierop wees de voorzitter hem terecht: ‘Mag ik den geachten afgevaardigden verzoeken dergelijke uitdrukkingen niet te bezigen? Dat zijn qualificaties die in deze vergaderzaal tegenover een Minister niet gebruikt mogen worden.’ Schaper verdedigde zich met de volgende betekenisverklaring: ‘Ik weet niet of u de beteekenis van het woord kanjer wel begrijpt. Het woord beteekent, naar ik vermoed, niets slechts; het beteekent een krachtig, energiek persoon, een soort, zooals men zegt: “mannetjesputters”. Ik geloof, dat in dezen zin het woord niet als onparlementair kan beschouwd worden.’

Zanger Peter Beense: ‘Jij bent een kanjer’.
Foto: Viking Entertainment

In overdrachtelijke zin is kanjer in omloop geraakt ter karakterisering van bijzonder grote personen, dieren en voorwerpen: een kanjer van een vent, van een hond, van een neus. In deze zin is het woord in ieder geval salonfähig geworden in het Nederlandse parlement. Sinds 2000 bestaat de zogenoemde ‘kanjerregeling’, met regels voor subsidieverlening aan uitzonderlijk omvangrijke restauraties van beschermde monumenten.

■ Joekel

Een vergelijkbare ontwikkeling zien we bij een synoniem voor kanjer: joekel, dat sinds eind negentiende eeuw in het Nederlands wordt aangetroffen. Joekel is van oorsprong een Bargoens woord, dat teruggaat op het Romani, de taal van de Roma-zigeuners. De Romani-vorm dšúklo betekende ‘hond’, en dit is ook de oorspronkelijke betekenis van het Nederlandse woord. Deze wordt in 1935 aangetroffen in de Rotterdamse roman Polletje Piekhaar van Willem van Iependaal: ‘een klein wit joekeltje. Net een dotje poesketoen, maar blaffe as de tering!’

Uit de betekenis ‘hond’ is via ‘grote hond’ de huidige overdrachtelijke betekenis ‘groot ding’ ontwikkeld. We vinden hier een aardige parallel met kanjer: het Franse woord cagnard (‘luiwammes’), waarvan kanjer afstamt, gaat terug op het Latijnse canis, dat eveneens ‘hond’ betekent.

Geliefd is net als bij kanjer de constructie met van een: ‘Zo'n joekel van een fout in het eindexamen Nederlands, dat kan natuurlijk echt niet’ (de Volkskrant, 6 juni 2013).

Joekel en kanjer hebben beide een opmerkelijke betekenisverandering ondergaan. Etymologen zijn maar al te blij als muzikale artiesten deze spreektalige woorden in hun songteksten verwerken en in al hun nuances voor het taalkundig nageslacht bewaren. Om met Danny de Munk te spreken: ‘Tulpen, rozen, anjers, ze brengen zoveel moois / Voor iemand die je heel erg hebt gemist / dan zeg je lieve kanjer, ja deze zijn voor jou / mijn nummer 1 als jij dat nog niet wist.’