Onze Taal. Jaargang 82

[p. 202]

Illustratie: Frank Dam

De waarheid moet gezegd worden
Grammatica maakt liegen moeilijk in indianentaal Wayana
Evelyn Bosma

Voor het Zuid-Amerikaanse volk Wayana is het een stuk moeilijker om te liegen dan voor ons. Hun grammatica bevat namelijk een aantal elementen die weinig ruimte overlaten voor dubbelzinnigheid: ‘waarheidsmarkeerders’.

Stel, je wilt op je werk vertellen dat er is ingebroken bij de buren. Er zijn talloze manieren waarop je dat kunt doen: ‘Er is vannacht ingebroken bij de buren’, ‘Er schijnt vannacht te zijn ingebroken bij de buren’, ‘Ik hoorde (of: zag) dat er vannacht ingebroken is bij de buren’, ‘Er moet ingebroken zijn bij de buren’, en ga zo nog maar even door.

Maar in het Wayana, een taal die gesproken wordt door zo'n 1200 bewoners van het tropisch regenwoud van Suriname, Frans Guyana en Brazilië, kan het maar op twee manieren. Werkwoorden in die taal gaan verplicht vergezeld van een voor- en achtervoegsel om aan te geven of de sprekers wel of niet ooggetuige waren van hetgeen ze aan het vertellen zijn.

Als je zelf gezien hebt dat er bij de buren is ingebroken, dan móét je met een specifieke werkwoordsvorm aangeven dat je er zelf bij was. Doe je dat niet en manipuleer je de werkwoordsvorm opzettelijk, dan praat je ongrammaticaal. Het kost vrij veel moeite om dat vol te houden. Het is een beetje vergelijkbaar met wanneer je in het Nederlands alle sterke werkwoorden zwak zou maken. ‘De inbreker loopte om het huis heen en gade via de achterdeur naar binnen.’ Als je je goed concentreert op wat je zegt, moet je het wel een tijdje kunnen volhouden, maar een verspreking is snel gemaakt.

[p. 203]

■ Jacht

Eithne Carlin van de Universiteit Leiden deed onderzoek naar het Wayana en andere inheemse talen in het noordelijk Amazonegebied. Of het in de cultuur van de Wayana zit om de waarheid te spreken? Dat vindt Carlin een moeilijke vraag. ‘Op een bepaalde manier wel’, zegt ze. ‘Wat voor de Wayana erg belangrijk is, is harmonie. Harmonie met jezelf, maar ook met de wereld om je heen. Het hoogste streven is om die harmonie te handhaven, en liegen draagt daar natuurlijk niet toe bij. Aan de andere kant is het in het Wayana ook heel makkelijk om aan te geven dat je iets gehoord hebt, maar zonder er het fijne van te weten.’

Naast de grammaticale elementen die aangeven of iemand ooggetuige was of niet, heeft het Wayana nog twee andere ‘waarheidsmarkeerders’, zoals Carlin ze noemt. Een van deze elementen wordt een ‘frustratief’ genoemd. In het Wayana is dit het achtervoegsel -lep. Wanneer dit aan een werkwoord wordt geplakt, geeft het aan dat de handeling onsuccesvol of voor niets is geweest. Als een Wayana vertelt dat hij is gaan jagen, dan weet je dankzij de vorm van het werkwoord jagen meteen of de jacht iets opgeleverd heeft: zonder frustratief heeft hij iets gevangen. Laat hij de frustratief achterwege, terwijl hij niets heeft gevangen? Dan spreekt hij ongrammaticaal en is hij aan het liegen.

■ Nog geen koffie op

De frustratief kan ook gebruikt worden in een begroeting. ‘ëwetomam ka?’ betekent letterlijk ‘Ben je wakker?’, maar wordt gebruikt zoals wij ‘Goedemorgen’ zeggen. Het antwoord hierop kan zijn: ‘Ïhï, jetomam’, ‘Ja, ik ben wakker’, gevolgd door een pauze, waarna de spreker vervolgt met ‘Jetomamlep taanme’, ‘Ik ben misschien wakker, maar het is niet zo succesvol’, oftewel: ‘Ik heb nog geen koffie op.’

De frustratief veroorzaakt allerlei misverstanden tussen de inheemse Wayana en de Nederlandssprekende overheid in Suriname. Een vertegenwoordiger van de Surinaamse overheid kan bijvoorbeeld een betoog beginnen met de volgende woorden: ‘We hebben beloofd dat we een watertank gaan bouwen ...’ De tolk heeft dan een probleem, omdat hij niet vooraf weet hoe de zin gaat aflopen. Wanneer hij geen frustratief toevoegt (daarmee suggererend dat iets succesvol zal zijn) en de overheidsfunctionaris zijn zin vervolgt met ‘maar we hebben daar geen geld voor’, dan ontstaat er een probleem. Carlin: ‘Dit soort misverstanden komen de toch al slechte reputatie van de Surinaamse overheid niet ten goede. Er is niemand die eraan denkt dat het probleem in de vertaling ligt.’

Met het achtervoegsel ‘-me’ geef je in het Wayana aan dat iemand niet is wie hij lijkt te zijn.

■ Onvruchtbaar

De frustratief wordt niet alleen aan werkwoorden geplakt, maar ook aan woorden voor personen of objecten die niet aan de verwachtingen voldoen. Wanneer je zegt dat iemand je vriend is en je voegt daar het achtervoegsel -lep aan toe, dan betekent dat dat hij niet in alle opzichten een goede vriend is. Je kunt het bijvoorbeeld gebruiken als een vriend je niet helpt als dat nodig is. Nog een voorbeeld. Eluwa betekent ‘man’. Plak je daar de frustratief achter, dan krijg je eluwalep, wat in de meeste contexten zoiets betekent als ‘een man die een slechte jager is’. Uiteraard kun je -lep ook achter het woord voor ‘vrouw’ plakken. Een wëlïilep is een vrouw die onvruchtbaar is.

Volgens Carlin is het voor de Wayana overigens niet ongemakkelijk om het zo openlijk over lichamelijke kwesties als onvruchtbaarheid te hebben. ‘Als er iemand ziek is en je vraagt wat er aan de hand is, dan krijg je het hele medische dossier te horen, inclusief de intieme details.’ Als we het in het Nederlands al over ziektes, lichamelijke ongemakken en seks hebben, dan doen we dat in kleine kring en bij voorkeur in bedekte taal. ‘De Wayana zien het lichaam als iets natuurlijks’, zegt Carlin. ‘En iets wat natuurlijk is, daar hoef je je niet voor te schamen.’

■ Humor

De derde ‘waarheidsmarkeerder’ die het Wayana heeft, geeft aan dat iemand niet is wie hij lijkt te zijn. Het gaat hier om het achtervoegsel -me. Jemsi betekent in het Wayana ‘mijn dochter’ en jemsime ‘mijn geadopteerde dochter’. Met het achtervoegsel -me kun je dus aangeven dat het meisje dat je als je dochter beschouwt, niet je biologische dochter is.

Carlin zegt dat ze de speciale achtervoegsels van het Wayana mist als ze Nederlands spreekt. ‘Het Wayana laat veel minder ruimte voor onduidelijkheden. En je kunt leuk spelen met die achtervoegsels. Ze zijn een bron van humor in het Wayana. Zo word ik weleens een “Wayaname” genoemd. Dat is wel een compliment. De Wayana beschouwen me als één van hen, maar met het achtervoegsel -me geven ze aan dat ik niet geboren ben als een Wayana.’ Lachend voegt ze daaraan toe dat ze ook weleens een ‘Wayanalep’ genoemd is. ‘Dat is minder complimenteus. Het betekent namelijk dat ik een Wayana ben, maar wel een waardeloze. Het was meestal bedoeld als grapje.’

Waarheid in andere talen

Het Wayana is lang niet de enige taal waarin je naar voren moet laten komen of je het gebeurde zelf gezien hebt of niet. In ongeveer een kwart van de talen in de wereld moet de spreker in de grammatica aangeven hoe hij aan zijn informatie komt. Sommige talen maken zelfs onderscheid tussen drie, vier of vijf verschillende informatiebronnen. Het Tucano, dat gesproken wordt door zo'n 6600 mensen in Brazilië en Colombia, maakt onderscheid tussen informatie die de spreker zelf gezien heeft, informatie die hij heeft doordat hij een bepaald geluid gehoord heeft, informatie die iemand anders hem verteld heeft en informatie die hij ergens anders uit afgeleid heeft.

Zo kun je op vier verschillende manieren vertellen dat de hond de vis gestolen heeft. Wanneer je het geluid hoort van een hond die aan het rommelen is met het rooster waarop de vis gegrild wordt, dan gebruik je het achtervoegsel dat aangeeft dat je het stelen gehoord hebt. Wanneer je de keuken binnenkomt en ziet dat de vis verdwenen is en de hond tevreden naar de graatjes kijkt, dan gebruik je het achtervoegsel dat aangeeft dat je de informatie ergens uit afgeleid hebt.