Onze Taal. Jaargang 82

[p. 204]

Hoe duurzaam is duurzaam?
Mogelijke alternatieven voor een modewoord
Frank Jansen

Bouwwerken, producten, kleding - tegenwoordig lijkt alles wel ‘duurzaam’ te zijn. Als dit woord al iets betekent, is er dan geen betere term voor te bedenken?

Illustratie: Hein de Kort

De Engelsen kennen het ‘weaselword’. Zoals de wezel een ei consumeert door er een klein gaatje in te maken en het dan leeg te zuigen, zo sabbelen we ook aan sommige woorden totdat er van hun inhoud niets meer over is. Is duurzaam ook zo'n wezelwoord? Die vraag komt al snel bij je op als je ziet hoe het tegenwoordig wordt gebruikt om een product of dienst een geur van correctheid en verantwoordelijkheid mee te geven. Een leefomgeving kan duurzaam zijn, er is duurzame zuivel, duurzame veehouderij, maar er zijn ook duurzame vakanties, duurzame bruiloften en zelfs duurzame steden - herkenbaar aan hun ‘wethouder Duurzaamheid’.

Duurzaam heeft op zich een stevige betekenis, die Van Dale omschrijft als onder meer ‘bestendig’ en ‘lang aanhoudend’. De stam is ontleend aan het Latijnse durare (‘hard maken, voortduren’). Duurzame spullen zijn dus bestand tegen de tand des tijds, solide, robuust. Het woordenboek spitst deze betekenis toe tot ‘zo min mogelijk grondstoffen verbruikend, gebruikmakend van herwinbare bronnen’. In deze zin is duurzaam een vertaling van sustainable, een kernbegrip uit het Brundtland-rapport (1987), dat een invloedrijke definitie bevatte van duurzame ontwikkeling: ‘ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen’.

■ Aardevast

Wat duurzaam in deze betekenis allemaal kan inhouden, was aanvankelijk alleen een punt van discussie in kringen van milieugeïnteresseerden. Maar allengs zagen steeds meer bedrijven en organisaties de mogelijkheden van het woord en kwamen ze met duurzame gastheren, duurzame vakanties, duurzame geesteswetenschappen, duurzaam design en duurzame mode. Het woord werd steeds vaker en in steeds meer contexten gebruikt. Daardoor werd het bekender en dus bruikbaarder. Maar het wekte ook achterdocht. Zagen we niet al te vaak dat handige zakenlieden het woord aan hun twijfelachtige producten verbonden om die op die manier ‘groen te wassen’? Tegen deze achtergrond is het begrijpelijk dat er naar alternatieve aanduidingen werd gezocht. NRC Handelsblad- columnist (en ‘smart interaction consultant’) Jacco Kroon organiseerde in het voorjaar van 2012 een prijsvraag waarin de deelnemers konden kiezen uit bijna 20 alternatieven. Er reageerden 150 inzenders, die kozen voor aardevast, met volhoudbaar als goede tweede.

Is een van beide alternatieven geschikt? Aardevast is een leuke vondst, de combinatie van waardevast en aarde levert een spitse woordspeling op. Maar is woordspeligheid wel zo'n positieve eigenschap voor een woord? De vorm trekt hier alle aandacht, en dat leidt af van de inhoud. Goede woorden hebben juist een onopvallende vorm, die zo doorzichtig mogelijk is - waar je als het ware doorheen kijkt, zodat je het meteen over de inhoud kunt hebben. Volhoudbaar is beter. Het woord heeft al zijn sporen verdiend in het Afrikaans. Maar er is ook een bezwaar. Het lijkt niet zo goed te combineren met materialen: ‘Is dit hekje van volhoudbaar hout?’ klinkt raar. Bovendien lijkt het woord vooralsnog, met omstreeks 5000 Google-hits, niet zo erg aangeslagen te zijn.

■ Dubo

Gelukkig is er voor duurzaam al een tijdje nóg een alternatief beschikbaar: milieuvriendelijk (‘het milieu niet belastend of vervuilend’). Kunnen we niet beter voortaan dat woord gaan gebruiken? Dat is nog maar de vraag. Milieuvriendelijk komt veel minder voor dan duurzaam. Google geeft voor milieuvriendelijk( e) ongeveer 2 miljoen hits, en voor duurza(a)m(e) ongeveer 22 miljoen. Het afgeleide zelfstandig naamwoord duurzaamheid treffen we 7 miljoen keer aan, tegenover nog niet eens 200.000 hits voor milieuvriendelijkheid. Bovendien heeft duurzaam zich genesteld in handzame afkortingen zoals dubo, voor ‘duurzaam bouwen’. De afkorting zelf levert meer dan 3,5 miljoen hits op, terwijl mibo of mivriebo in deze betekenis niet bestaan. Erger nog, de volledige term duurzaam bouwen is bijna 850.000 keer op internet te vinden; milieuvriendelijk bouwen haalt niet eens de helft. Milieuvriendelijk heeft

[p. 205]

dus een grote achterstand in te halen.

Duurzaam is verder aanzienlijk korter dan milieuvriendelijk. Bovendien profiteert de gevoelswaarde van duurzaam van de concrete en robuuste betekenis. Die geeft de term ook een ambachtelijk smaakje. Milieuvriendelijk is als samenstelling op -vriendelijk van een ander kaliber. Het past in het rijtje van kind-, rolstoel- en homovriendelijk. Onmiskenbaar positieve begrippen, maar ook een beetje wollig, uit de jaren zeventig stammend en nu een beetje gedateerd.

■ Haaks

Is er dan niets wat de zegetocht van duurzaam kan stuiten? Ook dat valt nog te bezien. In de eerste plaats staat zijn oude betekenis soms haaks op de nieuwe. Dat leidt bijvoorbeeld in het geval van duurzame verpakkingsmiddelen tot onduidelijkheid: wordt daarmee nu bedoeld dat die middelen zó lang meegaan dat ze meer dan eens gebruikt kunnen worden? Of bestaan ze uit materialen die juist snel afgebroken worden?

Nog dubieuzer is, denk ik, het gebruik van duurzaam in verband met wasmiddelen. Hier wil je beslist niet dat de consument het opvat als ‘bestendig’. Dat zou namelijk betekenen dat deze wasmiddelen, inclusief de schadelijke bestanddelen, na gebruik het milieu nog langdurig blijven belasten. Nee, een dergelijk wasmiddel bestaat juist uit ingrediënten die snel afgebroken worden tot stoffen die in het milieu thuishoren. De taalgebruiker voelt dat blijkbaar goed aan, zo blijkt uit de volgende tabel met aantallen Google-treffers.

	milieuvriendelijk	duurzaam
afwasmiddelen	82.000	50.800
spons	3	398

In de ‘spons’-context is de frequentie van duurzaam meer dan honderd keer zo groot, terwijl de frequentie van milieuvriendelijk bij ‘afwasmiddelen’ in de buurt van die van duurzaam komt.

Misschien is dit de niche voor milieuvriendelijk: het wordt gebruikt om producten aan te duiden waarmee je op een manier om kunt gaan die het milieu niet belast. Iets dergelijks vinden we in de context van ‘vloerbedekking’ en ‘gordijnen’:

	milieuvriendelijk	duurzaam
gordijnen	798	73
vloerbedekking	211	27.400

Bij gordijnen gaat het niet alleen om de kwaliteit van de stof, maar is het ook de vraag of je ze zó kunt gebruiken dat ze de warmte binnenhouden. Door die aandacht voor het gebruik is milieuvriendelijk favoriet. Bij vloerbedekking, waar het alleen om het materiaal gaat, is de verhouding precies andersom.

Als er uit het voorgaande een advies af te leiden is, dan komt dat neer op: blijf gerust duurzaam gebruiken, maar het is een goed idee om het door milieuvriendelijk te vervangen als u vooral het verantwoord gebruik in milieuopzicht op het oog heeft.