Onze Taal. Jaargang 82

[p. 190]

Foto: Iris Vetter

‘Als ik langs een school rijd, denk ik: dáár wil ik bij horen’
Uit de klas [5]: Hans Dorrestijn
Mariëtte Baarda

Nogal wat bekende Nederlanders en Vlamingen hebben voor de klas gestaan als leraar Nederlands. Verdwijnt die leraar ooit uit hen? In de serie ‘Uit de klas’ komen bekende oud-docenten Nederlands aan het woord over hun tijd voor de klas, en over hoe die doorwerkt in hun huidige werk. Deze keer: cabaretier en vogelaar Hans Dorrestijn.

Hans Dorrestijn (73) werpt een bedenkelijke blik op mijn vel met interviewvragen. ‘Je kunt mij beter gewoon mijn gang laten gaan, want als ik van die correcte antwoorden moet gaan geven, wordt het niks.’ In de loop van het gesprek zal blijken dat dit typerend is voor de manier waarop Dorrestijn in zijn beste jaren lesgaf: intuïtief, direct reagerend op wat er gebeurt.

‘Ik denk nog zeer vaak terug aan die zeven jaar dat ik lesgaf aan het Wagenings Lyceum’, begint Dorrestijn. ‘En dat terwijl mijn leerlingen inmiddels van middelbare leeftijd zijn! Ik kende mijn leerlingen door en door, heb ze belééfd. Tot diep in mijn ziel. Judy, Baukje, Freddie, Jaap ... Nog steeds als ik langs een middelbare school rijd, denk ik: dáár gebeurt het, dáár wil ik bij horen. Als je ziet hoe jongens op het schoolplein hun best doen om indruk te maken op de meisjes, voel ik: ja! Dat vind ik nog steeds het belangrijkste wat er is.’

■ Vorkstaartplevier

‘In 1A was een meisje, hoe héét ze ook alweer?’ Wijzend met vlakke hand boven het tafelblad: ‘Zo'n opdondertje was dat. Eén brok vitaliteit. Suusje. In het handenarbeidlokaal sloeg ze een keer op haar duim. “Kut!”, gilde ze. Ik staarde haar met open bek aan. Door gebrek aan inzicht in de vrouwelijke ziel stond ik er perplex van dat een meisje - een meisje! - zoiets riep. Later ben ik er natuurlijk zelf ook op los gaan “kutten”.’ Ineens, geschrokken: ‘Nu lijkt het alsof ik mij alleen maar van die idiote dingen herinner. Maar nu komt het! Onlangs, tijdens een vogelreis, zei iemand: “Een dame wil u spreken.” Bij het woord dame dacht ik natuurlijk nooit aan Nogal wat bekende Nederlanders en

[p. 191]

Suusje. Ineens staat een vrouw van middelbare leeftijd voor me ...’ - zichzelf onderbrekend: ‘Ik vind eigenlijk dat vrouwen niet ouder horen te worden, maar deze sloeg zich er dapper doorheen. “Suusje!”, riep ik verrast. Ze troonde me mee naar een telescoop even verderop in het veld, gericht op een vorkstaartplevier! Bleek het een doorgewinterd vogelaarster. Al geef je mij tien telescopen, in zo'n veld had ik dat beest nooit kunnen opsporen.’

Hoe zag uw carrière als leraar eruit? ‘Na mijn studie m.o. Nederlands in Amsterdam begon ik met lesgeven aan het Wagenings Lyceum. Ik onderwees de onderbouw van gymnasium, atheneum en havo. Later kwamen daar de hogere klassen bij. Zelf had ik in een ver verleden de mulo met de grootste moeite gedaan, dus dat was wel wat, ineens voor zo'n gymnasiumklas staan. Ik kon als leerling niet uit mijn hoofd leren, zat tot drie uur 's nachts achter de boeken. Een vreselijke school, die mulo; alsof we in een concentratiekamp zaten en er een stelletje NSB'ers op ons was losgelaten. Grote uitzondering vormde mijn leraar Nederlands, Brandenburg. Een man met hart voor de zaak. Hij gaf zelfs op zijn vrije zaterdag bijles.’

‘Pas veel later begreep ik dat sommige boeken op zo'n middelbare school nauwelijks te volgen zijn. Die methodes worden in elkaar gehengst door zelfingenomen lieden die niet kunnen schrijven. En jíj zit met die apekool! Onvoorstelbaar dat mensen niet inzien dat het aantal antwoordmogelijkheden op een slecht geformuleerde vraag meteen duizend keer zo groot is! Ik denk dat ik in die tijd vooral in de war raakte van die vreselijke boeken.’

■ Ontslag op staande voet

‘Ik ben altijd slecht geweest in het begin van dingen’, relativeert Dorrestijn. ‘Niet alleen mijn eigen schoolcarrière begon beroerd; ook het lesgeven was de eerste jaren een verschrikking. En als je destijds mijn allereerste cabaretteksten had gezien, zou je ongetwijfeld hebben gezegd: “Als ik u was, zou ik iets anders gaan doen.” Als ik lesgaf, moest het naastgelegen lokaal ontruimd worden. Drie keer kwam de inspectie van het middelbaar onderwijs onaangekondigd langs, drie keer werd ik voorgedragen voor ontslag op staande voet. De kinderen liepen over de banken heen. Niemand dacht dat ik het vol zou houden.’

‘Tijdens een zomervakantie wist ik plotseling: het roer gaat om. Als ik het doe zoals ik dénk dat men het van mij verwacht, lukt het niet. Voortaan doe ik het op míjn manier. Allereerst liet ik mijn streepjespak thuis en sprak ik mijn leerlingen voortaan alleen nog maar aan met je in plaats van u. Ik herinner me nog goed hoe ik die eerste les na de vakantie een gedicht van de dichter Chris van Geel op het bord schreef en acht vragen uitdeelde. “Jongens,” zei ik, “ik heb vorig jaar alles fout gedaan. Berg je boeken maar op, want die snap ik zelf niet.” Even was ik bang dat ik verloren was, maar het omgekeerde was waar. Een openbaring! Mijn hele leven was ik bang geweest voor groepen. Als ik als kind voorbij een bushalte met mensen kwam, durfde ik er niet eens langs! Dan weigerde mijn linkerbeen spontaan dienst. Natuurlijk vestig je dan juist de aandacht op jezelf.’

Waarom wil zo iemand in vredesnaam voor de klas staan?

Peinzend: ‘Het is misschien een paradox, maar ik denk dat als je altijd maar bezig bent met de vraag wat voor indruk je maakt, dit een aanwijzing is voor de kant die je uiteindelijk op moet. Het kan bijna niet anders dan dat die spontane verlamming een complexe poging was om de aandacht op mezelf te vestigen. Ik wilde publiek! Maar eerst moest ik zelfvertrouwen vergaren. Dát deed het lesgeven voor me.’

‘Pas veel later begreep ik dat sommige boeken op zo'n middelbare school nauwelijks te volgen zijn.’

Hans Dorrestijn

Hans Dorrestijn (16 juni 1940, Ede) deed de kweekschool (wat nu de pabo is) en m.o. Nederlands in Amsterdam. Daarna werkte hij zeven jaar lang als leraar Nederlands op het Wagenings Lyceum. Nadat hij daar in 1975 ontslag had genomen, begon hij als tekstschrijver en cabaretier aan wat een omvangrijk oeuvre zou worden. Zo schreef hij teksten voor onder anderen Herman van Veen, Jenny Arean en Het klokhuis, verzorgde hij nonsensnieuwsberichten voor de radio (DPA: ‘Dorrestijns Pers Agentschap’) en schreef hij ruim 35 boeken: van kinderboeken tot vogelgidsen, en van novellen tot bloemlezingen van zijn liedteksten. En hij stond in het theater. Dat deed hij met anderen (bijvoorbeeld Martin van Dijk, Lévi Weemoedt en het Willem Breuker Kollektief), en met solovoorstellingen, zoals Pretpark (1991), Na regen komt Dorrestijn (1993) en Het buigen (2011). In 2003 ontving hij een Gouden Harp voor zijn gehele oeuvre. Dorrestijn in zijn dankwoord: ‘Ik ben dik tevreden. Het had ook wel wat minder gemogen. Met een koperen harp was ik ook heel blij geweest.’

■ Graniet

‘Toen ik goed les begon te geven, vergat ik voor het eerst wat voor een kruk ik zelf was. Die sensatie van publiek, van saamhorigheid. Dat je aan een glimlach precies op het juiste moment kunt zien dat er naar je geluisterd wordt, je een snaar beroert.’

‘Tijdens de opleiding had ik geweldige voorbeelden’, vervolgt Dorrestijn. ‘Er liepen fantastische docenten rond, Aleida G. Schot bijvoorbeeld, en natuurlijk Remmert Kraak - allebei ook bekende wetenschappers in die tijd.’ Met glinsterende ogen: ‘De man zag er om te beginnen prachtig uit: getailleerd jasje, intelligente, strakke kop. Hij leek als twee druppels water op James Bond, maar dan een meer intellectuele uitgave. Sean Connery ziet er al niet stom uit, maar bij Remmert Kraak spatte het IQ ervanaf. Tijdens een les op de Herengracht stond hij een tijdlang te kijken naar de herfstbladeren die langs het raam woeien. Dan lagen we al in katzwijm. Die concentratie, die onthechting ...! Wat een ontdekking dat je je zó kunt gedragen voor een groep! Die ervaring nam ik mee naar het theater.’

‘Toen ik lesgaf op het Wagenings Lyceum begon ik voorzichtig met het schrijven van liedteksten. Een paar jaar later zette ik ze op muziek, wéér veel later wilde ik die liedjes eindelijk eens uitproberen voor publiek. Nog steeds vind ik een geslaagd lied het hoogst bereikbare. Toen ik voor het eerst “Ne me quitte pas” van Jacques Brel hoorde, wist ik: wat deze man doet, wil ik ook kunnen. Een mooi lied is een juweel, het kan mensenlevens veranderen.’

[p. 192]

‘Ook hier moest ik door de weerstand heen; de reacties waren lauw of de mensen luisterden gewoon niet. Vaak dacht ik: ik houd ermee op. Maar als ik een paar nieuwe liedjes af had, wilde ik die tóch weer laten horen.’ Hoofdschuddend: ‘Ergens in mij moet een keiharde kern zitten - graníét; een vorm van zelfvertrouwen waar niemand tegenop kan. Het duurde alleen ontzettend lang voordat ik erbij kon.’

■ Verhouding

Kon u bij uw leerlingen ook zo'n kern ontdekken en tevoorschijn hakken? Dorrestijn denkt lang na. ‘Ik identificeerde me eerder totaal met de leerlingen die slecht konden meekomen, kon maar niet begrijpen dat er leraren waren die er schik in hadden om onvoldoendes uit te delen. Als ik merkte dat bepaalde leerlingen het niet konden bijbenen, zei ik tegen de rest: “Jongens, als jullie zorgen dat je die en die een steuntje in de rug geeft zodat ze ook kunnen meekomen, krijgt de hele klas een zeven.”’

En?

‘Wat denk je? Ze werkten zich kapot! Het geheim is: het afschaffen van de hiërarchie. Dat werkt in vogelgroepen precies zo: de allergrootste vogelaar is voortdurend bezig met jou erbij te roepen om alles uit te leggen. Hij wil het niet voor zichzelf houden.’

‘Soms ging die identificatie met de leerlingen wat ver, dan werd ik stapelverliefd op een van hen.’

Gevaarlijk terrein voor een docent. ‘Het was een volstrekt andere tijd. Op een gegeven moment kreeg ik zelfs een verhouding met een leerling. Toen kwam een conrector wel zeggen dat ik óf moest trouwen óf het moest uitmaken. Toen ben ik maar snel getrouwd. Het huwelijk hield overigens niet lang stand.’

Bedroefd: ‘Ik had natuurlijk nooit met dat lesgeven moeten ophouden. Maar zoals gezegd, ik had die zeven jaar nodig om zelfverzekerder te worden. En om techniek te ontwikkelen. Vóór die tijd wilde ik te veel tegelijk laten zien, uit onzekerheid. Pas toen ik het op mijn eigen manier ging doen, ontwikkelde ik oog voor wat er bij de leerling leefde, het publíék als het ware. Ik ging voorlezen: korte verhalen, Wolkers. Ik wist: bij hen gieren de hormonen nog harder door het lijf dan bij mij. Zelfs jongens die van mavo-4 naar havo-4 waren gekomen, kwamen zeuren of ze die boeken van me mochten lenen. Het niveau van de opstellen steeg direct.’

Foto: Nederlands Pop Instituut
Hans Dorrestijn in 1978.

■ Gênante scène

‘Spelling daarentegen heb ik altijd totaal onbelangrijk gevonden. Het vak zou moeten worden ondergebracht bij techniek, niet bij Nederlands. Het heeft niks met taalvaardigheid te maken als je weet hoe je hydrografie schrijft, daar kun je gewoon een boekje op naslaan. Daarom heb ik ook zo'n verschrikkelijke hekel aan dat Groot Dictee der Nederlandse Taal. Wordt er éíndelijk iets aan taal gedaan op de televisie, gaan ze het over spelling hebben! Ontleden, dát is het hart van de taal. Ik zou dolgraag een grammaticaquiz op televisie willen presenteren. En dan aantonen hoe fascinerend, belangrijk en vooral: hoe níét-moeilijk grammatica eigenlijk is.’ Maar ondertussen had de inspectie u dus drie keer voorgedragen voor ontslag.

‘De rector van het Wagenings Lyceum, Ward Lensink, was heel bijzonder, later werd hij directeur van Artis. “Niet ontslaan”, had hij tegen de inspectie gezegd. “Dorrestijn gaat heel goed lesgeven, let maar eens op.” Toch had men ook een punt: ik hoorde nooit helemaal in dat schoolleven thuis. Ik was slordig, en had moeite met organiseren. Mijn collega's hielden er rekening mee, maar een school vol docenten zoals ik zou niet werken. Ik herinner me nog goed een gênante scène tijdens een ouderavond. Tegenover een ouderpaar begon ik honderduit te praten over hoe goed hun Henkie het deed. Bleken er twéé Henkies in de klas te zitten ... had ik het over de verkeerde! Ik zie nóg de blik van afgrijzen in hun ogen.’

‘Ook bij de docenten was ik een vreemde eend in de bijt. Ik zat in de wat linksere hoek, maar mijn collega's waren een stuk fanatieker. “Ga je morgen mee naar Den Haag?”, vroegen ze me. “We gaan demonstreren. Voor meer salaris!” Ik was verbijsterd, vond het schandelijk zelfs. “Zijn jullie nu helemaal bedonderd?”, antwoordde ik. “We verdienen al zo veel!”’

‘Lensink kreeg uiteindelijk gelijk: na drie jaar kwam het ministerie van Onderwijs hele lessen van mij opnemen, als voorbeeld van hoe men literatuur diende te geven. Toen Lensink wegging, nam een stijve, gereformeerde man zijn plaats in. De sfeer stortte direct in. Midden in het schooljaar diende ik mijn ontslag in. Ik was toen begin dertig. “Ik ga van de pen leven”, zei ik tegen Lensinks opvolger. “Hoe moet het dan met je pensioen?”, was het enige wat hij uitbracht.’

Wat onderscheidt, tot slot, een goede leraar van een gewone leraar? ‘Een goede leraar gééft het publiek iets, net als een goed artiest. Remmert Kraak kon dat, Toon Hermans kon dat, maar ook bijvoorbeeld André van Duin: tijdens een sombere periode zag ik Animal Crackers, een programma met van die stemmetjes onder beelden van dieren gemonteerd. Ik heb me toen helemaal kapot zitten lachen. Ik kan die man nog altijd kussen.’