Onze Taal. Jaargang 82

[p. 170]

Riemer Reinsma
Namen op de kaart
De wildernissen van toen

Waar komt de naam Schiphol vandaan? Heeft Abel Tasman inderdaad Tasmanië ontdekt?
Waarin onderscheidt een terp zich van een wier?
Dit soort vragen kunnen rijzen als je met de vinger over de landkaart gaat. Riemer Reinsma gaat er in zijn tweemaandelijkse rubriek ‘Namen op de kaart’ op in.

Wanneer waren er voor het laatst wildernissen in onze streken? Het hangt er maar van af wat je onder een wildernis verstaat. Als het een terrein is waar de mens nog nooit noemenswaard zijn invloed heeft laten gelden, moeten we diep in de prehistorie duiken: tot zo'n 5000 jaar terug. Maar onze middeleeuwse voorouders waren minder ‘streng’: voor hen was een wildernis een gebied waar mensen op dát moment niets, of bijna niets mee deden: geen veeteelt, geen landbouw. Aan zulke ‘wildernissen’ uit de Middeleeuwen - en uit de tijd die erop volgde - herinneren sommige namen in Nederland en Vlaanderen.

Om te beginnen is er in de buurt van het Vlaamse plaatsje Stekene, even ten zuiden van de grens met Zeeuws-Vlaanderen, een weg met de naam Wildernis, dicht bij een bosrijk gebied dat óók Wildernis heet. Echt ongerepte natuur is het nu niet meer: er lopen fiets- en wandelroutes door. Maar het is aardig om te bedenken dat volgens literatuurwetenschappers de vos Reinaert hier heeft rondgedwaald op zoek naar slachtoffers voor zijn sluwe streken. Ook in het Groene Hart van de Randstad, ten noorden van Leimuiden, ligt een gebied dat Wildernis heet - in dit geval geen dicht bos, maar een moerassig, met riet begroeid terrein.

■ Duivelachtige wezens

Wildernis komt van het Oudnederlandse wilthinissi (de th werd uitgesproken op de manier waarop de Engelsen dat ook nu nog doen). Je kunt je afvragen waar die r vandaan komt in wildernis. In woestenij staat die toch ook niet? Waarschijnlijk is die letter erin geslopen onder invloed van woorden als duisternis en hindernis, die teruggaan op duister en hinder - woorden die al een r bezitten dus, én ook woorden die doen denken aan een ontoegankelijk, ongecultiveerd gebied. Zo ervoeren de middeleeuwers de hen omringende woestenij: als verraderlijk, en bevolkt door gevaarlijke dieren en duivelachtige wezens.

Het woord wildernis kwam vroeger ook voor in andere vormen, die we nu nog herkennen in plaatsnamen. Neem Willis, tegenwoordig een nieuwbouwwijk in Krommenie, en Wilnis, een dorp in het Groene Hart.

De naam van het dorp Wilnis is voor het eerst aangetroffen in 1185 (als Wildenisse), niet zo lang nadat de veenontginningen waren begonnen. Momenteel verraden de sappige, fluweelgroene weilanden nauwelijks meer dat het landschap in die tijd ruig begroeid en moeilijk toegankelijk was, maar op luchtfoto's zie je nog de kronkelige kreken die door de voormalige wildernis stroomden. In de loop van de tijd veranderde de manier waarop de naam van het dorp Wilnis werd uitgesproken: in de zestiende eeuw begon men ‘Willens’ te zeggen. En ook die naam is nog als plaatsnaam bewaard gebleven, enkele tientallen kilometers verderop, want aan de oostrand van Gouda ligt de Willenskade. Die naam herinnert aan een wildernis die spoorloos verdwenen is. Deze ‘willens’ is al eeuwen geleden verveend, en er staat nu een nieuwbouwwijk.

■ Nederlandse Sahara?

Nog weer een ander woord voor wildernis was wildert. Ook daarin zit het woord wild, maar nu met een achtervoegsel dat aangeeft dat het om een ‘verzameling’ gaat: een geheel van wilde gebieden. In Noord-Brabant en het aangrenzende deel van België zijn veertien locaties te vinden die het woord wildert bevatten. Zo ligt vlak bij het Belgische dorp Essen het plaatsje Wildert, aan de rand van een groot bos. En niet ver van het Noord-Brabantse dorpje Bosschenhoofd herinnert de naam van een camping, De Wildert, aan een heuse oude wildernis.

Heel sporadisch komt ook de naam Woestijn voor als aanduiding voor een wildernis. In de Middeleeuwen was dat een van de woorden waarmee woeste grond werd benoemd. Op de Veluwe staat in de buurt van Vaassen een boerderij die De Woestijn heet, met vlak daarbij de overblijfsels van een oud heideveld. Aan een Nederlands stukje Sahara moeten we hier dus niet denken. Bekend is ook de ‘woestijn’ in Zeeuws-Vlaanderen waaraan een onopvallende, kaarsrechte weg met de naam Woestijnstraat herinnert. Nu ligt hij in een aangeharkt ogend landschap, maar in de Middeleeuwen lagen hier schorren en moerassen; de Woestijnstraat lag op een zandrug en stak wat boven de omgeving uit. Naderhand is alles door de zee overstroomd, maar toen het na verloop van tijd weer was terugveroverd op de zee, was er van de oude wildernis natuurlijk niets meer over. Ook hier heeft Reinaert volgens de kenners rondgezworven. Zelf beschreef de vos het gebied rondom de Woestijnstraat in een hertaalde versie van het Reinaert-epos als ‘een van de grootste woestenijen die men in een rijk kan vinden’. Zou de vos hier opnieuw verzeild raken, dan zou hij weinig meer herkennen en zo snel mogelijk de benen nemen.

De Biebrza in Polen; zo moet het veenlandschap bij Willis er ongeveer uit hebben gezien.
Foto: Wikimedia