Onze Taal. Jaargang 82

[p. 151]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Koninkrijk/koningrijk

?Waarom is het eigenlijk koninkrijk en niet koningrijk? Het is toch het rijk van een koning?

!Koningrijk zou inderdaad logischer zijn. Die vorm is ook lange tijd gangbaar geweest. Maar al in de Middeleeuwen kwam ook de variant met nk voor (onder meer gespeld als coninckrijcke en conincrike). Die vorm is ontstaan in de spreektaal: de k-klank vergemakkelijkte de uitspraak een beetje.

De spelling van het Nederlands werd pas in de negentiende eeuw voor het eerst officieel vastgelegd. In het eerste ontwerp daarvan, uit 1804, kreeg koningrijk nog de voorkeur. Maar in 1866 koos de Woordenlijst voor de spelling der Nederlandsche taal - in zekere zin de voorloper van het Groene Boekje - voor koninkrijk. Dat was omdat die vorm in de praktijk (in uitspraak en op schrift) het meest voorkwam; de spelling met ng zou ‘aanleiding geven tot eene uitspraak, die met ons taaleigen in strijd is’.

Er zijn meer woorden waarin de k eigenlijk niet thuishoort, zoals afhankelijk (hoort bij afhangen), oorspronkelijk (bij oorsprong) en jonkvrouw (bij jong). Wel is koninkrijk een uitzondering binnen de woorden die op - rijk eindigen: in belangrijk en vindingrijk is de k nooit gangbaar geweest.

Typerend/typisch

?Wat is het verschil tussen typerend en typisch?

!Zowel typerend als typisch betekent allereerst ‘karakteristiek, kenmerkend’. De zinnen ‘Dat is typisch voor hem’ en ‘Dat is typerend voor hem’ kunnen dus hetzelfde betekenen: ‘Dat is kenmerkend voor hem.’ De gebruiksmogelijkheden van typisch zijn wat ruimer dan die van typerend: in bijvoorbeeld ‘Dat is typisch Engels’ en ‘Dat is een typisch mannengrapje’ past typerend niet.

Daarnaast komt typisch voor in zinnen als ‘Dat lijkt me nou typisch iets voor jou’; het betekent dan ‘juist, echt’ of ‘speciaal’. Soms heeft typisch een negatieve bijklank: in ‘Dat is wel heel typisch’ betekent het ‘eigenaardig, vreemd’.

De straat in( )lopen

? Is het ‘Ik ben die straat ingelopen’ of ‘Ik ben die straat in gelopen’?

! ‘Ik ben die straat in gelopen’ is juist. De vorm ingelopen is het voltooid deelwoord van inlopen, maar dat werkwoord is hier niet bedoeld. Je kunt wel ‘schoenen inlopen’ (beter passend maken door ermee te lopen) en ‘een achterstand inlopen’ (kleiner maken), maar in deze zin gaat het om het voltooid deelwoord van lopen.

Kaart uit 1860, waarop ons land nog een ‘koningrijk’ wordt genoemd.

Het woord in hoort hier niet bij het werkwoord, maar maakt deel uit van de woordgroep die straat in, die een richting uitdrukt: vanaf een punt buiten die straat naar een punt in die straat. Hier is in een voorzetsel, net als in in die straat, alleen staat het hier áchter de woorden waar het bij hoort; het wordt daarom ook wel ‘achtergeplaatst voorzetsel’ of ‘achterzetsel’ genoemd.

Vergelijkbare zinnen zijn: ‘Ik ben de stad uit gereden’, ‘Hij is de berg op gefietst’ en ‘Ik hoorde haar de trap op stampen.’ Ook hier drukken de stad uit, de berg op en de trap op een richting uit; met het werkwoord wordt een beweging aangeduid die in die richting plaatsvindt.

Onze/mijn vrouw, moeder en oma

?In overlijdensadvertenties lees je weleens: ‘Geheel onverwacht is overleden onze lieve vrouw, moeder en oma.’ Klopt dat wel, of moet het zijn: ‘mijn lieve vrouw, onze lieve moeder en oma’?

!Beide formuleringen zijn juist, maar de eerste is gebruikelijker.

Er wordt weleens gezegd dat ‘onze lieve vrouw, moeder en oma’ niet wenselijk zou zijn omdat de overledene van maar één persoon de vrouw was, en daar zou ‘onze’ dan niet goed bij passen. Maar ‘onze’ wordt gezegd vanuit het gezichtspunt van de hele groep mensen van wie de namen onder de tekst staan: de overledene is de echtgenote van een van hen, de moeder van een of meer anderen en de oma van weer een of meer anderen.

De formulering ‘mijn lieve vrouw, onze lieve moeder en oma’ is zoals gezegd ook juist, maar loopt minder lekker. Het laatste deel van de opsomming is nogal anders opgebouwd dan de eerste twee; bovendien staat het woord lieve wel voor vrouw en moeder en niet voor oma, waardoor het woord oma een beetje los achteraan staat. Het lijkt erop dat de meeste mensen een voorkeur hebben voor de formulering ‘onze lieve vrouw, moeder en oma’.

Aan/in/op de universiteit

?Studeer je ‘aan de universiteit’, ‘in de universiteit’ of ‘op de universiteit’?

!Het voorzetsel aan is het best: ‘Kim studeert aan de universiteit.’ Aan wordt vaak gebruikt bij onderwijsinstellingen om aan te geven dat iemand daar ingeschreven staat en er onderwijs volgt. ‘Kim studeert op de universiteit’ heeft die betekenis weliswaar ook, maar kan daarnaast in een andere context gebruikt worden, bijvoorbeeld: ‘Kim zit niet thuis te studeren; ze studeert op de universiteit.’ Hiermee drukt de spreker uit waar Kim zich op dat moment bevindt, en dat ze daar aan het studeren is.

En in de universiteit? Dat betekent zoveel als ‘binnen (de muren van) de universiteit’. Hoewel het logisch lijkt om te zeggen dat iemand zich daar bevindt, is in toch niet gebruikelijk. Als de functie van een locatie centraal staat en niet het gebouw of de ruimte zelf, is op veel gewoner: op het stadhuis, op het hoofdkantoor, op je kamer, op de intensive care, enzovoort.

Meer taaladvies?

Op onze website vindt u zo'n 1800 taalkwesties: www.onzetaal.nl/taaladvies. De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon). Of download de gratis Onze Taal-app via www.onzetaal.nl/app.