Onze Taal. Jaargang 82

[p. 145]

[Nummer 6]

[p. 148]

Vakantiebestemming: taal
Taalattracties die niet in gewone reisgidsen staan
Gaston Dorren

Runenstenen in Denemarken, een alfabetroute in Kroatië, taalmusea in Oostenrijk, Hongarije en Duitsland - als het om talige attracties gaat, laten de reisgidsen ons nogal eens in de steek. Een taalreisgids biedt uitkomst.

Illustratie: Manifesta

De schrijvers van reisgidsen lijken stellig te geloven dat hun lezers gefascineerd, nee, geobsedeerd zijn door kunst en geschiedenis. Een gemeentebestuur hoeft maar een bedompt zaaltje met gecraqueleerde Asturische stillevens open te stellen voor het publiek, of de Lonely Planets en Michelins van deze wereld vermelden het in hun volgende editie. Heeft een puber met een gebrekkige agressieregulatie ooit ergens zijn pistool leeggeschoten op hertog Otto de Obscure, dan wordt de hedendaagse toerist geattendeerd op de kogelgaten.

Nu wil ik heus wel iets weten van wat zich vroeger heeft afgespeeld, en ik schep evenveel behagen in een knap schilderijtje als mijn buren en collega's. Maar als ik op vakantie ben, geldt mijn interesse, afgezien van lopen, lezen en lekker eten, toch in de eerste plaats iets anders dan craquelé en kogelgaten. Namelijk: taal. De gangbare reisgidsen hebben daar geen boodschap aan, en blijven elke bestemming koppig reduceren tot weinig meer dan kunst en geschiedenis.

■ Je reinste Latijn

Nu moet ik zeggen dat ik als taalliefhebber desondanks enorm aan mijn trekken kom op vakantie. Bijna de hele wereld spreekt goddank geen Nederlands, dus na een uurtje of twee rijden verschijnt er langs de snelweg een vreemde taal die ik nog van school ken, en de tweede keer dat ik moet tanken word ik meestal omringd door een taal die ik niet versta. En dat is nog maar het begin. De komende weken zullen mensen elkaar anders groeten dan thuis, met andere klanken en andere gebaren. Krantenkoppen zullen het hebben over ‘Obama'dan’, ‘Obamu’ of ‘oбaмы’. In het restaurant is op tv sprake van een ‘crise do euro’ of ‘eurokriisi’. En geleidelijk begin ik steeds meer bordjes te snappen: dat binnengaan via de deur ‘έξoδoς’ geen goed idee is, dat je alert moet zijn als er ergens figyelem staat, en dat iets niet mag als het ‘zabranjeno’ is. (Maar wat er precies niet mag? Dat is een vraag voor de volgende reis.)

Helemaal fijn zijn tweetalige streken: Brussel, Friesland, Ierland, Graubünden, de randen van Frankrijk, noem maar op. Als je de ene taal redelijk maar de andere niet zo goed kent, snap je veel, maar ontdek je ook veel nieuws. Uit Wales herinner ik me dat ‘gevaar’ perygl bleek te heten en een ‘boek’ lyfr. Verdraaid, je reinste Latijn! (Althans bijna: in Rome zei men periculum en liber.) Dat is waar ook, de Romeinen hebben hier meer dan drie eeuwen de dienst uitgemaakt. Uit Barcelona herinner ik me het puzzeltje dat Catalaans heet: welke stukjes zijn Spaans, welke zijn Frans? En af en toe is er een afwijkend stukje, dat niet past.

Veel van dit soort dingen dienen zich op reis vanzelf aan, mits je er oog en oor voor hebt. Maar je kunt er als taalliefhebber ook actief voor zorgen dat je nog meer aan je trekken komt. Ik heb op IJsland weleens een krant gekocht, gewoon om te kijken of ik er iets van begreep op basis van mijn bescheiden kennis van het Deens. (Dat viel tegen.) Ik heb in diverse buitenlandse steden kerkhoven bezocht, deels omwille van

[p. 149]

de rust, maar ook omwille van de teksten: Duitse namen in Tsjechië, archaïsche woorden voor ‘hier rust’ in het Frans en het Spaans, een bonte variatie van spellingen, dat soort dingen.

■ Gemist

Wat niettemin onhandig blijft, is dat de reisgidsen ons zo in de steek laten. In Noorwegen ben ik vlak bij het Ivar Aasen-centrum geweest, een mooi en interessant museum over de man die eigenhandig een tweede Noors heeft ontworpen - en met succes, want het Nieuwnoors is nu al meer dan een eeuw een van de officiële landstalen. Maar de gids vermeldde die plek niet, dus ik ben niet rechtsaf geslagen en heb hem gemist.

Op diezelfde reis heb ik een paar dagen in Aarhus gelogeerd. Een uurtje ten zuiden daarvan liggen twee grote runenstenen uit de tiende eeuw, waar de Denen een heel museumpje omheen hebben gebouwd. Niet ver van de snelweg nota bene, dus misschien heb ik bij een afslag wel ‘Jellingstenene’ zien staan, in witte letters op zo'n bruine toeristische achtergrond - maar ik ben doorgereden. Sterker nog: ik heb een poos vlak bij het Utrechtse Domplein gewerkt, waar sinds vele tientallen jaren een replica van de grootste Jellingsteen staat, met runen en al. Ik zal hem ongetwijfeld weleens gezien hebben, maar ik heb er geen aandacht aan besteed. Dat verzuim kan ik makkelijk goedmaken, maar dit niet: toen ik in Venetië was, heb ik uit onwetendheid de leeuw vóór het Arsenaal genegeerd, hoewel daar elfde-eeuwse Oudnoorse graffiti op staan. Toen die oude Noren

[p. 150]

hun runen in dat stenen beest krasten, stond het overigens nog in Griekenland. Taal met een verhaal - heerlijk.

Runensteen in Jelling, Denemarken.

Ook zijn er musea over de geschiedenis van het schrift, over morse, over braille, over gebarentaal.

■ Gefloten talen

Vorig jaar was ik het beu. Als de reisgidsen het niet deden, moest ik het zelf maar doen. En dus ging ik op ontdekkingsreis, van het ene internetadres naar het andere. Er ging een wereld voor me open. Of beter gezegd: er ging een werelddeel voor me open, want Europa leek me wel groot genoeg, om te beginnen.

Er bleken zowaar musea te zijn die helemaal over taal gaan, over taal in het algemeen of over één taal in het bijzonder: in Oostenrijk, Hongarije, Duitsland, Litouwen en elders. Musea die een minderheidsgroep of een schrijver centraal stellen, en daarbij aandacht besteden aan diens taal: onder meer in Lapland, Noord-Italië en Friesland. Ook zijn er musea over de geschiedenis van het schrift, over morse, over braille, over gebarentaal. Musea over telecommunicatie, zoals telegrafie: van de optische telegraaf van de oude Grieken via de modernere variant uit de Napoleontische tijd tot aan het mondiale kabelnetwerk van de elektronische telegrafie - die vervolgens weer ingehaald werd door modernere technieken om woorden de wereld rond te sturen.

Natuurlijk zijn er niet alleen musea. Er blijken dorpjes en stadjes te bestaan met minderheidstalen waarvan ik het bestaan niet kende of niet zo erg besefte: Fries in Noord-Duitsland, Catalaans op Sardinië, Roemeens in Istrië, Albanees en Grieks en Kroatisch en Occitaans in Zuid-Italië, gefloten talen in Spanje en Griekenland en Turkije. Voor automobilisten is er een Duitsetaalroute in de maak nabij Leipzig, en voor wandelaars ligt er in Kroatië al een route klaar waarlangs stenen beelden met toelichting het oude Kroatische alfabet tot leven wekken. Er is een openluchtwoordenboek in Oost-Zwitserland, bestaande uit kleurige gevelbordjes met Reto-Romaanse woorden en hun betekenis in vier talen. In Midden- en Oost-Europa is men verzot op monumenten voor het eigen, niet-Latijnse schrift (Armenië, Georgië, Bulgarije, Rusland, Wit-Rusland), voor de eigen taal (Estland, Azerbeidzjan) en voor de eigen taalkundigen (Servië, Slowakije, Oekraïne, Albanië en bovenal Slovenië) - het zegt iets over het belang dat men in die streken aan zijn nationale taal hecht.

Ook woordenboekmakers worden vereerd: Konrad Duden in Duitsland heeft zijn eigen museum, Samuel Johnson in Engeland eveneens, en ook onze Van Dale krijgt er binnenkort een (in Sluis, bij Brugge). Net als Ivar Aasen in Noorwegen dus.

■ Speldjes

En dan zijn er nog tentoongestelde collecties van prachtige oude manuscripten (de Gotische bijbel in Uppsala!), van vijftiende-eeuwse wiegedrukken en van adembenemende kalligrafieën. Spannende, nooit ontcijferde inscripties op afgelegen plekken in Zweden en Bulgarije, voor de avontuurlijke reiziger. Winkels met een ongelooflijke keuze in taalkundeboeken, woordenboeken, taalstudieboeken en boeken in kleine of verre talen. Rariteiten, zoals een zestien meter lang betonnen toetsenbord van tien ton (Jekaterinenburg) en een gedenkplaat voor de laatste moedertaalspreekster van het Cornisch (Mousehole). En als je alles hebt gehad, is daar ook nog het British Museum (Londen), waar ook voor de reiziger met taalbelangstelling zó veel bij elkaar ligt dat je even het gevoel krijgt dat je al je eerdere reizen net zo goed in dit gebouw had kunnen maken.

Kortom, ik ga van nu af aan niets meer missen op vakantie, of in ieder geval niet uit onwetendheid. Ik heb rond de 450 digitale speldjes op de kaart van Europa gezet, van IJsland tot de Canarische eilanden en van de Noordkaap tot Azerbeidzjan. Waar ik ook heen ga, een talige attractie is nooit ver weg. En omdat het egoïstisch zou zijn om al die informatie helemaal voor mezelf te houden, heb ik die openbaar gemaakt (zie het kader). Bijna gratis, maar niet helemaal, want het was een hoop werk. Ik ben eigenlijk wel aan vakantie toe.

Taalreisgids

De taalreisgids, getiteld Language Lover's Guide to Europe, is Engelstalig en bestaat in drie versies. De Android-app kost €2,69, de iOS-app voor iPhones en iPads eveneens. Daarnaast is er voor €4,50 een eenvoudige e-boekversie (pdf) verkrijgbaar, dusdanig vormgegeven dat hij uitstekend bruikbaar is op smartphone, tablet, laptop of desktop. Meer informatie en links naar de verkoopkanalen staan op www.taaltoerisme.nl.