Onze Taal. Jaargang 82

[p. 100]

Struikelblokken in het Nederlands [7]
Het geniepige woordje er
Jan Erik Grezel

Het verschil tussen de en het, de lastige uitspraak: volwassen buitenlanders die onze taal leren, worstelen met typische eigenaardigheden van het Nederlands. In deze serie belicht Jan Erik Grezel telkens zo'n struikelblok.

Schrijver Kader Abdolah: ‘(...) om hen bij te betrekken’.
Foto: Marjolein Katsma (www.flickr.com/people/marjoleincc)

In het hotel waar ik beroepshalve nu en dan logeer, werkt de Poolse Barbara in de bediening. Ik heb waardering voor haar vakmanschap en bewondering voor haar beheersing van het Nederlands. Oké, het Slavische accent is onmiskenbaar, maar dat is het Twents van minister Kamp of het Amsterdams van astronaut Kuipers ook. Petje af voor deze Poolse.

Op een ochtend bestel ik bij Barbara een rondje koffie voor mij en mijn collega's. ‘Ik kom zo aan’, zegt ze routineus. Wat krijgen we nou? Moffelt ze in zo'n formule toch dat ene woordje weg? En ik altijd maar denken dat ze het niveau ontstegen was van de afhaalchinees met zijn standaardvraag ‘Sambal bij?’

Het woordje er is het geniepigste onder de Nederlandse ‘kleine woordjes’. Buitenlanders als Barbara die het Nederlands vrijwel vloeiend spreken, blijven moeite houden met er. Ze gebruiken het niet verkéérd, ze laten het gewoon weg. Wat is er eigenlijk en hoe krijgen we buitenlanders die Nederlands leren zo ver dat ze dat woordje wél gebruiken?

Grammaticaboeken voor lessen Nederlands als tweede taal onderscheiden maar liefst vijf soorten er. Ik zal u de uitleg besparen. Maar voor wie nieuwsgierig is, volgen hier vijf zinnetjes met die vijf soorten:

1.	Er zijn in die winkel allerlei smartphones te koop.
2.	Mijn vriend werkt er, hij kan je helpen.
3.	Tenminste, als je er een wilt aanschaffen.
4.	Maar heb je er echt behoefte aan?
5.	Er wordt beweerd, dat zo'n apparaat overbodige luxe is.

Voor een buitenlander zijn de woordjes er in bovenstaande zinnen één pot nat. De docent die in een beginnerscursus probeert het verschil uit te leggen, begaat een didactische doodzonde. Een kind dat met vallen en opstaan leert lopen, help je ook niet verder met een uiteenzetting over de wetten van de zwaartekracht.

■ Opvulling

Maar wat moeten we dan? Als docent of vrijwilliger wil je graag iets nuttigs zeggen op de vraag die vroeg of laat komt: ‘Wat betekent er eigenlijk?’ Het antwoord is: ‘Niets.’ Er heeft geen betekenis, het verwíjst meestal naar iets wat eerder genoemd is. In de zinnen 2 en 4 zijn dat ‘de winkel’ en ‘een smartphone’. In zulke gevallen kan er ook daar of hier staan. In 1 en 5 is er meer een opvulling. Volgens taalkundigen gebruik je er in zin 1 omdat er een ‘onbepaald onderwerp’ verderop in de zin staat. Bij zin 5 is er sprake van een passieve zin zonder duidelijk onderwerp: ‘Er wordt beweerd’ is hetzelfde als ‘Men beweert.’

In zinnen als nummer 3 gaat er een verbinding aan met een telwoord. Dit soort er komt het minst vaak voor. Het er uit zin 4 daarentegen is heel frequent. Juist dit er is, als ik afga op mijn ervaring, bijzonder lastig voor buitenlanders. Het gaat om er in combinatie met een voorzetsel, vooral bij werkwoorden met vaste voorzetsels, zoals in ‘Ik zal eraan denken.’ U merkt het, onwillekeurig ben ik het toch een beetje gaan uitleggen.

Tegenover de beginnende cursist met de prangende vraag over er is die uitleg zoals gezegd onzinnig. In feite moet je, net als kinderen doen, met goed luisteren beginnen. Een groot probleem daarbij is dat er vrijwel altijd onbeklemtoond en daardoor lastig te horen is. Ook is de articulatie van er zeer variabel - vergelijk Rotterdammers en leden van het Koninklijk Huis. Bovendien: de r- klank is behoorlijk aan het eroderen. We spreken de r, en dus ook het woordje er, hoe langer hoe minder duidelijk gearticuleerd uit. ‘Hoe is 't “rmee?” Wie hoort daar nog iets in wat op een r-klank lijkt? Daarom is een advies “luister goed” niet afdoende. Bied in combinatie met gesproken Nederlands de geschreven versie aan en geef de opdracht speciaal op dat er te letten. Maar het beste is volgens mij cursisten frasen te laten leren als “Heb je er zin in?” of “Ik kom er zo aan”. En er is één troost: voor het begrip doet er 'r niet toe.

■ Grillig

Krijgen buitenlanders er ooit onder de knie? Sommigen komen een heel eind. De breedsprakige schrijver Kader Abdolah zegt in een interview kort achter elkaar: ‘Opeens werd er gebeld’, ‘(...) om hen bij te betrekken’, ‘Er wordt geen tekst van mij gepubliceerd, tenzij (...)’, ‘Ik ga een poging doen om erachter te komen waarom (...).’ Goed, maar nog niet volmaakt. Er is niet alleen geniepig, maar ook grillig in de mond van buitenlanders.

Dat blijkt als Barbara de koffie komt brengen. In de herkansing neemt ze wraak: ‘Wilt u er nog iets bij?’