Onze Taal. Jaargang 82

[p. 94]

Iconen van de taalkunde [7]
De wereldkaarten van Martin Haspelmath
Marc van Oostendorp

Ook de taalkunde heeft zo zijn mijlpalen: baanbrekende onderzoeken en nieuwe inzichten die tot buiten het vakgebied bekendheid kregen. Op gezette tijden spreekt Marc van Oostendorp met invloedrijke taalkundigen over het werk waarmee ze hun naam vestigden. Deze keer: Martin Haspelmath en zijn World Atlas of Language Structures (2005).

Illustratie: Matthijs Sluiter

Er zijn wereldkaarten waarop je kunt zien waar de koudste plekjes op aarde liggen. Er zijn kaarten die de gebieden aangeven waar de afgelopen twintig jaar oorlog is geweest. En er zijn kaarten die je precies vertellen hoe de volksverhuizingen in de Middeleeuwen verliepen. Maar zijn er ook wereldkaarten met taalverschijnselen? Kaarten waarop je kunt zien waar mensen verschillende woorden hebben voor hand en arm en waar niet? Waar mensen de woordvolgorde ‘Een appel ik eet’ gebruiken in plaats van ‘Ik eet een appel’? Of hoeveel talen er op de wereld een u-klank hebben zoals in uur?

Tot niet zo lang geleden was het antwoord op die vragen ‘nee’. Sinds de negentiende eeuw zijn er zeker in Europa wel zeer gedetailleerde landkaarten getekend voor de dialectverschillen binnen Europese talen als het Nederlands, het Frans of het Duits. Maar hoe taalverschijnselen over de wereld verspreid waren, daar was nauwelijks iets over bekend, en het interesseerde ook eigenlijk niemand.

Dit veranderde echter toen in 2005 de World Atlas of Language Structures (‘Wereldatlas van taalstructuren’, WALS) verscheen, en al helemaal sinds die atlas in 2008 gratis via het internet geraadpleegd kan worden (http://wals. info). De WALS bevat gedetailleerde informatie over honderden verschijnselen in honderden talen. Er is door tientallen taalkundigen aan gewerkt en het materiaal heeft inmiddels tot publicaties geleid in vrijwel alle belangrijke wetenschappelijke tijdschriften die over taal publiceren, inclusief toonaangevende algemeen-wetenschappelijke bladen als Nature en Science.

Martin Haspelmath

Martin Haspelmath werd in 1963 geboren in Hoya in het Duitse Nedersaksen. Hij studeerde in Wenen, Keulen, New York en Moskou voordat hij uiteindelijk in Berlijn promoveerde. Oorspronkelijk was hij vooral geïnteresseerd in Europese talen, en dan vooral het Lezgisch, een taal die door een half miljoen mensen in Dagestan (Rusland) gesproken wordt. Volgens zijn eigen website beschouwt Haspelmath zich tegenwoordig meer als een ‘generalist’ die vooral wil begrijpen waar de overeenkomsten tussen talen van over de hele wereld vandaan komen. Sinds 1998 is Haspelmath werkzaam als onderzoeker aan de afdeling Taalwetenschap van het prestigieuze Max Planck Instituut voor Evolutionaire Antropologie.

■ Politieke omstandigheden

Hoe komt het dat zo'n atlas pas in 2005 verscheen? ‘Lange tijd waren taalkundigen vooral bezig met het bestuderen van hun eigen taal’, legt de hoofdredacteur van de WALS uit, de Duitse taalkundige Martin Haspelmath (1963). ‘In 1929 verscheen er bijvoorbeeld wel een voorloper, met vijf kaarten over taalverschijnselen over de hele wereld. Die atlas was gemaakt door de uitzonderlijke missionaris en taalkundige Wilhelm Schmidt. Hij wist meer over de talen van de wereld dan wie dan ook aan het begin van de twintigste eeuw. Helaas werd hij in zijn tijd grotendeels genegeerd. Dat gebeurde niet alleen vanwege de politieke omstandigheden in Midden- Europa in die tijd van opkomend nationaal-socialisme, maar ook doordat het bestuderen van wereldwijde taaldiversiteit in die tijd niet erg interessant gevonden werd.’

In de laatste decennia is daar verandering in gekomen. De taalkunde is een internationaal vak geworden waar men juist ook over de grens kijkt. Wat kun je daarvan leren? ‘In de eerste plaats’, zegt Haspelmath, ‘hebben zelfs taalkun-

[p. 95]

digen die meerdere Europese talen kenden lange tijd onderschat hoezeer talen van elkaar kunnen verschillen. Ze gingen ervan uit dat begrippen als “zelfstandig naamwoord” van toepassing zouden zijn op alle talen.’ Volgens Haspelmath is inmiddels gebleken dat er talen zijn waarin helemaal geen systematisch verschil gemaakt wordt tussen werkwoorden en zelfstandige naamwoorden: ieder woord kan iedere functie vervullen.

■ Fruiten

Talen verschillen dus van elkaar; maar uit de WALS kun je ook leren dat die verschillen niet willekeurig zijn. Zo heeft Haspelmath zelf een hoofdstuk geschreven over het verschil tussen enkelen meervoud in honderden talen over de hele wereld. In het Nederlands hebben bijna alle zelfstandige naamwoorden een meervoud: neef - neven, vrouw - vrouwen, koe - koeien, steen - stenen. De belangrijkste groep uitzonderingen zijn zogenoemde ‘stofnamen’, zoals zout en fruit: zulke begrippen kun je niet echt tellen en hebben ook geen meervoud.

Nu blijkt dat er talen zijn waarin je fruit wel degelijk in het meervoud kunt zetten. Fruiten betekent dan zoveel als ‘heel veel fruit’. Omgekeerd zijn er ook talen waarin alleen woorden die mensen aanduiden een meervoudsvorm hebben: je kunt in zo'n taal wel ‘vrouwen’ zeggen, maar niet ‘koeien’ of ‘stenen’. In weer andere talen kun je wel ‘neven’ zeggen, maar geen ‘vrouwen’.

Er zit systeem in het rijtje neef - vrouw - koe - steen. Neef is een voorbeeld van een ‘verwantschapsterm’, een woord dat gaat over een familielid, een mens die je nabij staat. Vrouw is een woord voor een menselijk wezen, maar niet noodzakelijk een familielid. Koe staat voor een levend wezen dat geen mens is, steen voor een niet-levend ding dat je wel kunt tellen. Talen volgen altijd dat rijtje: de meest waarschijnlijke kandidaten voor een meervoud zijn de verwantschapstermen, dan volgen de andere mensen, enzovoort. In een taal waarin je koe in het meervoud kunt zetten, kun je zeker ook neef en vrouw in het meervoud zetten.

Dat heeft waarschijnlijk iets te maken met de manier waarop wij mensen van nature de wereld zien. Onze naasten zijn de eersten die we gaan tellen, daarna volgen andere mensen, dan de dieren en dan pas de rest van de wereld. Hoe dichterbij, hoe telbaarder.

Dat alles wil natuurlijk niet zeggen dat als een woord in een bepaalde taal geen meervoudsvórm heeft, er niet ook een meervoudige betékenis van kan bestaan. In het Shigatse-Tibetaans betekent ri ‘berg’, maar ook ‘bergen’. Er is dus geen meervoudsuitgang van ri, maar als er benadrukt moet worden dat het over meer dan één berg gaat, kan een spreker van het Shigatse-Tibetaans telwoorden en hoeveelheidsaanduidingen als veel gebruiken. Zo ontstaat er toch een meervoudige betekenis.

Verschillen tussen talen zijn niet willekeurig, zo valt te leren uit de atlas.

■ Verbazingwekkend

Behalve dat hij de verbazingwekkende variëteit van talen van de wereld in kaart brengt, laat de WALS ook zien hoe belangrijk aardrijkskunde is voor taalkundigen. Lange tijd werd gedacht dat je voor taalverwantschap alleen naar de geschiedenis hoefde te kijken: twee talen lijken op elkaar als ze zijn voortgekomen uit dezelfde stamtaal. ‘Vader’ is zowel in het Spaans als in het Italiaans padre, omdat die talen ontwikkeld zijn uit het Latijn, waarin men ‘pater’ zei. Dat dit woord weer een beetje op het Nederlandse vader lijkt, komt doordat er nog een oudere gemeenschappelijke taal was, het Indo-Europees, waarvan ook onder veel meer het Grieks, het Albanees, het Perzisch en het Hindi afstammen.

Pas de laatste tijd ontstaat er volgens Haspelmath waardering voor de rol die geografische ligging speelt, los van die gemeenschappelijke geschiedenis. Talen die in dezelfde buurt gesproken worden, gaan op elkaar lijken, althans in de grammatica. ‘De Indo-Europese talen uit Europa hebben wel veel woorden gemeen met die uit India,’ zegt Haspelmath, ‘maar de grammaticale structuur van die laatste lijkt veel meer op die van andere (niet-Indo-Europese) talen die in India gesproken worden. Kennelijk verspreiden woorden en grammatica zich op andere manieren.’

■ Biologische virussen

De WALS zou volgens Haspelmath ook om technische redenen niet eerder dan in onze eeuw hebben kunnen uitkomen. ‘Vijftien jaar geleden, toen we aan het werk begonnen, moesten we onze gegevens nog via floppy's versturen.’ Al dat werk heeft inmiddels wel duidelijk vruchten afgeworpen. Enkele van de meest geruchtmakende taalkundige publicaties van de laatste jaren zijn gebaseerd op Haspelmaths atlas. Doordat er nu voor het eerst grote verzamelingen betrouwbare gegevens over heel veel talen bij elkaar zijn gebracht, kan er gedegen statistiek worden uitgevoerd.

De laatste jaren beginnen daardoor ook andere wetenschappers dan taalkundigen zich voor de gegevens te interesseren: biologen bijvoorbeeld die bekijken of sommige taalverschijnselen zich op dezelfde manier over de wereld verspreiden als biologische virussen.

Haspelmath was de initiatiefnemer en coördinator van de WALS, die overigens de komende jaren nog verder wordt uitgebreid. Hij noemt het een geluk dat hij al dat werk heeft kunnen doen. Omdat hij verbonden is aan een onderzoeksinstituut had hij alle tijd. ‘Ik ben een van de weinige taalkundigen met een vaste baan als onderzoeker die geen college hoeven te geven. Ik kan al mijn tijd besteden aan dit soort dienstverlening voor de taalkunde.’

Het voorkomen van meervoudige zelfstandige naamwoorden in de wereld. Kaart uit de World Atlas of Language Structures (‘Wereldatlas van taalstructuren’, WALS), waarvan Martin Haspelmath hoofdredacteur is.