Onze Taal. Jaargang 82

[p. 98]

Woordsprong
Allemaal beestjes
Hans Beelen en Nicoline van der Sijs

In de rubriek ‘Woordsprong’ beschrijven Hans Beelen en Nicoline van der Sijs maandelijks de oorsprong van enkele woorden.

In Nederland leven meer dan 20.000 soorten insecten. Met de etymologie van de namen van al die beestjes zouden heel wat jaargangen van Onze Taal te vullen zijn. In deze aflevering staat de komaf van drie merkwaardige woorden uit het rijk der insecten centraal: drone, bug en lieveheersbeestje.

Drone

Over het gebruik van onbemande vliegtuigjes voor militaire doeleinden in landen als Pakistan en Afghanistan worden felle discussies gevoerd. In navolging van het Engels worden deze radiografisch bestuurbare luchtvaartuigen drones genoemd. Weinig mensen zullen beseffen dat dit woord uit het rijk der insecten stamt. De oudere betekenis van het Engelse woord is ‘mannetjesbij’, oftewel ‘dar’. In het klanknabootsende drone is het gezoem van bijenvleugels te horen.

Afgaande op de vindplaatsen in de Oxford English Dictionary lijkt het Engelse woord in de militaire betekenis voor het eerst te zijn gebruikt in de jaren veertig. Wellicht is er een verband met een serie van 380 onbemande vliegtuigjes die vanaf 1935 in Engeland werden gebouwd als trainingsdoelen voor luchtafweerschutters. Deze droegen de naam Queen Bee. Misschien is men voortbordurend op het bijenmotief latere onbemande vliegtuigjes drones gaan noemen.

Een drone op weg naar zijn doel

Etymologisch gezien zijn het Engelse drone en het Nederlandse dar identiek. In het Middelnederlands ontwikkelde drone zich door verplaatsing van de r tot darne of dorne. De meervoudsvorm darnen sleet vervolgens af tot darren, en daarvan werd de enkelvoudsvorm dar afgeleid. In het Duits wordt de mannetjesbij nog steeds Drone genoemd. Het grammaticale geslacht van dit Duitse woord is vrouwelijk; in vroeger eeuwen wist men niet dat de koningin en de werksters de vrouwtjesbijen en de darren de mannetjes zijn.

Bug

Van oudsher is bug in het Engels de algemene aanduiding voor kevers, torren, spinnen, slakken, wormen en andere ongewervelde dieren - allemaal beestjes dus. Hiervan is door beeldspraak de betekenis ‘verborgen microfoon, minuscuul afluisterapparaat’ afgeleid. Het Duits heeft hiervoor het woord Wanze, ook een insectennaam (wants). De afgelopen decennia heeft bug er een betekenis bij gekregen: ‘fout in een computerprogramma of website’. De Amerikaanse entomologe May R. Berenbaum publiceerde in 1994 een insectenboek met in de titel een woordspeling: Bugs in the System.

Het Nederlands heeft het woord bug in de computerbetekenis in de jaren tachtig uit het Engels overgenomen. Rond de jaarwisseling 1999-2000, toen de vrees heerste dat alle computers het op 1 januari 2000 zouden begeven, werd het leenwoord bekend in de samenstelling millenniumbug.

Het allereerste gebruik van bug in computertechnische zin wordt vaak gedateerd op 1947. In dat jaar zou een nachtvlinder een computer van de Harvard University zijn binnengevlogen, waardoor kortsluiting ontstond. Maar dat verhaal is een etymologische mythe. In werkelijkheid is bug in de betekenis ‘storing in een apparaat’ al in gebruik sinds de negentiende eeuw. In 1896 wordt bug omschreven als ‘any fault or trouble in the connections or working of electric apparatus’. Nog eerder, in 1878, beschreef Thomas Edison de tegenslagen waarmee hij bij het uitvinden te kampen had: ‘“Bugs” - as such little faults and difficulties are called’.

De derde betekenis van bug gaat dus niet terug op een concreet incident met een insect in een computer. In het Nederlands heeft bug uitsluitend betrekking op computers en websites.

Lieveheersbeestje

Wespen, kakkerlakken en vlooien zijn insecten die we liever uit de weg gaan, maar het lieveheersbeestje kan rekenen op onze onverdeelde sympathie. Zelfs kleine kinderen zijn niet bang voor het bolle torretje met zijn gekleurde dekschildjes en zwarte stippen. Boeren en tuiniers beschouwen dit diertje als hun vriend omdat het bladluizen uit de weg ruimt. In deel negen van de Natuurlyke historie van Holland (1811) schrijft J. le Francq van Berkhey vertederd: ‘dit torretje bemint bij uitstek het hooigras, doch doet er weinig schade aan’.

Waarom noemen wij dit insect lieveheersbeestje? Berkhey geeft als benamingen Onzelievenheers-Beestje en Lieve Vrouwen-Torretje. Dergelijke christelijke volksbenamingen komen in tal van talen en dialecten voor. In het Duits Marienkäfer, in het Frans (naast coccinelle) bête de bon Dieu of bête de la Vierge, en in het Engels ladybird (waarbij lady eveneens naar Maria verwijst). In het Brabants jezusjesbeestje, liefvrouwebeestje, liefvrouwemuisje, lieve marijtje, lieveheerhennetje en mariabeestje. In het Limburgs: onzelievevrouwpulletje, lieveherebolletje en hemellammetje.

Al deze christelijke benamingen zijn te herleiden tot de kleuren- en getallensymboliek rond de maagd Maria. De moeder Gods wordt van oudsher afgebeeld in een blauw-rood gewaad, waarbij het blauw naar de hemel verwijst en het rood naar het bloed van Christus. Ook het getal zeven speelt een rol in de Mariacultus: zij kende zeven vreugden en zeven smarten. Dit kwam mooi overeen met het aantal zwarte stippen op het rode dekschild van het meestal zevenstippelige lieveheersbeestje.

Aldus kon het lieveheersbeestje uitgroeien tot een religieus symbool. Nog steeds beschouwen veel mensen dit insect als geluksbrenger. In een onderzoek van de universiteit van Bazel bleken in de studiejaren 1997-1999 maar liefst 80 van 676 eerstejaars studenten geneeskunde een geluksbrenger mee te nemen naar hun eerste schriftelijke tentamen. In 29 gevallen was dat een lieveheersbeestje. Het dragen van de talisman had op het tentamenresultaat overigens geen statistisch meetbare invloed ...