Onze Taal. Jaargang 82

[p. 88]

“Je bent zelf een universele afstandsbediening”
Hoe een schoolpleinzinnetje Twitter veroverde
Jenny Audring

Waar argumenten ontbreken, helpt soms alleen de vlucht naar voren: ‘Aap? Je bent zelf een aap!’ Op Twitter is die zogeheten jij-bak bezig aan een ware opmars.

Een van de leukere Nederlandse woorden is jij-bakken. De handeling die ermee wordt aangeduid kom je tegen in de speeltuin, op het schoolplein en soms - helaas - in het politieke debat: een scheldwoord, een beschuldiging of een hypocriete opmerking wordt opgenomen en teruggekaatst. ‘Aap? Je bent zelf een aap!’ Of: ‘Doe normaal? Doe zelf normaal.’ De boodschap is kort en nooit subtiel: ‘Kijk naar je eige!’

Ook in de sociale media wordt er volop gejij-bakt. Maakt de ene Twitter-gebruiker de ander uit voor ‘homo’, twittert de tweede prompt terug: ‘je bent zelf een homo’.

Maar wie op Twitter zoekt naar je bent zelf een, komt voor een verrassing te staan. Niet alleen zijn jij-bak-tweets ongelooflijk frequent (elke paar minuten verschijnt er wel een nieuwe), maar de meeste lijken ook nog eens helemaal uit de lucht te komen vallen. Zo schrijft iemand 's morgens mismoedig: ‘Je bent zelf een ochtendmens.’ Wie heeft hier de eerste steen geworpen? Niemand, de opmerking staat op zichzelf en is aan niemand in het bijzonder gericht. Dat je het als lezer onmiddellijk begrijpt (en misschien, net als ik, in de lach schiet), komt door het vertrouwde jij-bak-schema waardoor je het voorafgaande verwijt zelf invult.

■ Laffe tosti

Het schema is zó sterk dat het niet uitmaakt wat voor woord er wordt gebruikt. Aardbei of sneeuwschep, wekker of kopstoot, het is altijd een belediging. Dit zet de deuren wijd open voor creativiteit.

-	Je bent zelf een paddenstoel!
-	Je bent zelf een paddenstoel!
-	Je bent zelf een apestaartje!
-	Je bent zelf een kwarksalade!
-	Je bent zelf een zaterdagavond!

Google Search vult je bent zelf een automatisch aan met laffe tosti, en ook wie nog nooit iemand voor ‘laffe tosti’ heeft uitgemaakt weet direct dat dit geen compliment is.

Het Nederlands kent meer schema's van dit type. Zo merkte Thomas van Luyn in augustus 2011 in zijn column in Volkskrant Magazine op dat met je ... de meest neutrale woorden in scheldwoorden verandert. Tot die conclusie komt hij nadat hij met zijn scootertje de stoep heeft geblokkeerd, waarop iemand hem toesnauwt: ‘Bedankt hè, yup; met je pak.’ En inderdaad: met je pak, met je schoenen, met je haar ... het werkt altijd.

■ De NS

Je bent zelf een leent zich uitstekend als reactie op diverse ergernissen. Is er ergens een bovenleiding defect? Dan verschijnt op Twitter snel: ‘Je bent zelf een defecte bovenleiding.’ Interne serverfout? ‘Je bent zelf een interne serverfout.’ Met name als de bron van irritatie wel praat, maar niet luistert, zoals foutmeldingen op de computer of omroepberichten bij de NS, is een machteloze jij-bak vaak de enige uitlaatklep.

Maar je bent zelf een kan voor meer doeleinden gebruikt worden. Zo kun je de draak steken met andermans taal-

[p. 89]

gebruik. Vooral reclametaal en slogans worden gretig gejij-bakt.

-	Je bent zelf een vooruitstrevend advieskantoor
-	Je bent zelf een persoonlijke hotspot
-	Je bent zelf een universele afstandsbediening
-	Je bent zelf een succesvol Zeeuws product
-	Je bent zelf een microvezeldroogloopmat

Vanuit hier is het slechts een kleine stap naar pure taalbeschouwing, waarbij de spreker uit beeld verdwijnt en het woord zelf in de spotlight staat. Vind je pindarotsje een belachelijk, fascinerend of grappig woord? Twitter dan ‘Je bent zelf een pindarotsje’, en je hebt je punt gemaakt. Omdat de lezer het halve werk doet, past de grap altijd wel in 140 tekens.

-	Je bent zelf een vruchtbeginsel
-	Je bent zelf een macro-economische vraag
-	Je bent zelf een difosforpentaoxide
-	Je bent zelf een insektachtig bodemdiertje
-	Je bent zelf een intertropische convergentiezone

Er is zelfs een Twitter-account dat niets anders doet dan dergelijke tweets verzenden (@JeBentZeluf). Ook bestaat er een website die naar wens je bent zelf een's genereert (www.jebentzelfeen.nl).

Voor de taalkunde zijn dergelijke grappen erg interessant. Aan schema's zoals je bent zelf een zie je dat taal niet alleen maar van klein naar groot werkt, dus volgens het principe: neem een paar woorden en voeg die samen tot een zin. Soms is het juist andersom: de zin is er eerst, en die biedt ruimte voor het invoegen van woorden. De plaats en de functie van die woorden liggen echter vast, zodat wat je ook in het schema stopt, dezelfde uitwerking heeft. Theorieën over opbouw en verwerking van zinnen moeten rekening houden met dergelijke schema's en constructies.

Een nadeel heeft dit wél: als je een tijdje over jij-bakken hebt nagedacht, kun je er niet meer zo goed om lachen. Je bent zelf een grapverpestende analyse!

Een kortere versie van dit artikel verscheen eerder op Neder-L.