Onze Taal. Jaargang 82

[p. 60]

Vertaald
Wat en hoe Joegoslavisch?
Reina Dokter

Jaarlijks reikt het Prins Bernhard Cultuurfonds de prestigieuze Martinus Nijhoff Prijs uit, voor de beste vertaler. Voor Onze Taal was dat aanleiding voor een reeks van zes columns over vertalen, om de maand geschreven door een winnaar van de Nijhoff Prijs. In deze slotaflevering: de winnaar van dit jaar.

Toen ik in 1971 voor het eerst naar Joegoslavië ging, wist ik niet beter of men sprak daar Joegoslavisch. Ik had me in de maanden tussen mijn eindexamen gymnasium A en de reis immers verdiept in het boekje Wat en hoe Joegoslavisch? Daar had ik uit opgemaakt dat het ging om een taal met een ingewikkeld naamvalssysteem, vergelijkbaar met mijn geliefde oude talen.

Tijdens de rondreis door Kroatië en Bosnië - zonder tussenstop in Slovenië - had ik het idee dat de door mij opgedane taalkennis inderdaad in heel Joegoslavië toepasbaar was. Dat veranderde toen mijn vriendin en ik aan de Adriatische Zee waren aangeland. Op het strand kregen wij gezelschap van drie jongemannen die daar ook vakantie vierden. Ze hadden plezier in onze pogingen ons verstaanbaar te maken, maar leerden ons dat er meer verschillen waren dan we dachten: onze badhanddoek werd door de een ‘ručnik’, door de tweede ‘peškir’ en door de derde ‘šugaman’ genoemd! Ze bleken afkomstig uit Servië, Bosnië en Dalmatië. Niet alleen qua woordenschat, ook qua uitspraak was mijn toeristengidsje ontoereikend: het woord voor ‘mooi’, lijep, werd alleen door onze Bosnische vriend zo uitgesproken; de Serviër zei ‘lep’ en de Dalmatiër ‘lip’. Kennelijk was Joegoslavië een lappendeken van volkeren en bestond Joegoslavisch niet als taal. Maar hoe de taal ook mocht heten, interessant was ze zeker!

Vertaalster Reina Dokter.
Foto: Roger Cremers / Hollandse Hoogte

■ Varianten

Thuisgekomen verslond ik alles wat er in de openbare bibliotheek op geschiedkundig en literair gebied over Joegoslavië te vinden was. Slovenië, Kroatië en Noord-Servië bleken eeuwenlang tot de Oostenrijk-Hongaarse dubbelmonarchie te hebben behoord, terwijl de rest van toenmalig Joegoslavië deel had uitgemaakt van het Ottomaanse Rijk. Dalmatië had lang onder Italiaanse en Franse invloed gestaan. De lexicale verschillen waren daarmee verklaard. Peškir is een Turks leenwoord (peşkir), šugaman een verbastering van het Italiaanse asciugamano.

Toen ik een paar jaar later aan de Universiteit van Amsterdam Servo-Kroatisch (zo heette die taal dus) ging studeren, wist ik al dat Sloveens en Macedonisch aparte talen waren. Servo-Kroatisch viel op basis van de verschillende ontwikkeling van de Oudkerkslavische klinker jat' (ongeveer een è-klank) uiteen in twee standaardvarianten, de ‘Kroatische’ (jekavisch, lijep) en de ‘Servische' (ekavisch, lep). Onze Dalmatiër sprak ikavisch, geen standaardtaal.

Wat betekent die verscheidenheid nu voor een vertaalster uit het Servo-Kroatisch? Jammer genoeg niet zo veel. De meeste schrijvers beperken zich uiteraard tot hun eigen variant van de standaardtaal. Alleen de Turkse leenwoorden die betrekking hebben op de islamitische godsdienst, op muziekinstrumenten of gerechten kunnen in vertaling soms behouden blijven. In Buick Rivera lost Miljenko Jergović mijn probleem al bij voorbaat op: hij voert wel een Serviër ten tonele, maar die is afkomstig uit Bosnië en spreekt, net als Jergović zelf, de jekavische variant.

■ Geestig

Van de door mij vertaalde schrijvers speelt alleen Borislav Čičovački echt met de varianten. Hij laat bijvoorbeeld de Kroatische familie van zijn hoofdpersoon in het jekavisch aan het woord. Een in Servië woonachtige, Kroatische tante spreekt een grappige mengelmoes van jekavisch en ekavisch. Een uit Zagreb afkomstige dame kwebbelt in het kajkavische dialect. Dat is in het origineel heel geestig en het spijt me dat ik dat niet kan overbrengen. Ik kom niet verder dan een toevoeging als ‘in haar sappige tongval’ of iets dergelijks. Ook laat hij iemand uit de Hongaarse minderheid struikelen over de naamvallen. Er zat voor mij niets anders op dan omschrijven in plaats van vertalen (‘ze vergeet alle naamvallen, rommelt maar wat met vrouwelijk en mannelijk ...’).

Ik vind het jammer dat ik de diversiteit die mij in eerste instantie zo aantrok in dat ‘Joegoslavisch’ niet altijd kan overbrengen op de Nederlandse lezer.

Nijhoff Prijs 2013

Reina Dokter ontvangt dit jaar de Martinus Nijhoff Vertaalprijs, voor haar Nederlandse vertalingen van Servo-Kroatische literatuur van onder anderen Danilo Kiš, Aleksandar Tišma en Borislav Čičovački. De jury prijst ‘haar uitmuntende vertaalvaardigheid en haar grote verdiensten voor de verbreiding van de Servo-Kroatische literatuur in Nederland’. In 1993 won Reina Dokter al de Aleida Schot-prijs voor haar vertalingen. De uitreiking van de Martinus Nijhoff Prijs vindt plaats tijdens de landelijke vertaalmanifestatie ‘Nederland vertaalt’, op 24 maart 2013 in Muziekgebouw aan 't IJ in Amsterdam. Vertaalster Reina Dokter.