Onze Taal. Jaargang 71

[p. 343]

Vraag en antwoord

Taaladviesdienst

Onbevlekte ontvangenis

? In de rooms-katholieke liturgie wordt op 8 december het feest van Maria's onbevlekte ontvangenis gevierd. Maar wat houdt onbevlekte ontvangenis nu precies in?

! De term onbevlekte ontvangenis wordt vaak opgevat als de maagdelijke geboorte van Christus (of de bevruchting van Maria), aldus Van Dale (1999) en Van aartsbisschop tot zonnelied (1998), een boek over katholieke terminologie. Onbevlekt betekent echter niet ‘maagdelijk’, maar ‘niet belast met de erfzonde’ (de zondigheid die de mens door zijn geboorte aankleeft als gevolg van de zondeval van Adam en Eva). Ontvangenis is een oud woord voor ‘bevruchting’. Onbevlekte ontvangenis als geheel verwijst naar het moment waarop Maria (dus niet Christus) is verwekt in de schoot van haar moeder, en houdt in dat ze zonder erfzonde geboren is.

De leer van de onbevlekte ontvangenis is in de Middeleeuwen opgekomen, en werd op 8 december 1854 door paus Pius IX tot dogma verklaard, hoewel er in de bijbel geen melding van wordt gemaakt.

Appel/appèl

? Het Groene Boekje schrijft appèl (‘oproeping, hoger beroep’) met een accent, maar Van Dale (1999) spelt dit woord als appel. Wat moet het nou zijn?

! Wij volgen het Groene Boekje en de Spellingwijzer Onze Taal (2002) en adviseren appèl te schrijven.

Het teken ˋ op een e geeft aan dat deze als de e van bed moet worden uitgesproken. Het komt voornamelijk voor op Franse woorden (zoals scène en volière) en op een enkel Grieks woord (zoals bèta). Ook wordt het gebruikt in ‘inheemse’ woorden, zoals hè en blèren, om uitspraakverwarring te voorkomen. In zo'n geval wordt het ‘uitspraakteken’ genoemd, op Franse woorden heet het ‘accent grave’.

Met appel/appèl is iets bijzonders aan de hand; dit woord krijgt in het Frans namelijk geen accent. Maar om verwarring met de vrucht van de appelboom te voorkomen, hebben de samenstellers van het Groene Boekje en de Spellingwijzer ervoor gekozen het Franse woord van een uitspraakteken te voorzien: appèl.

Mariabeeld in Tihaljina (Bosnië-Hercegovina).

Naast Van Dale schrijven ook De nieuwe spellinggids (1997) en Koenen (1999) appel zonder accent, evenals Het groene woordenboek (2002), terwijl dat de spelling van het Groene Boekje zegt te hanteren. Overigens werd in het ‘oude’ Groene Boekje (1954) nog appel geschreven, maar in de voorganger daarvan - de Woordenlijst der Nederlandsche taal uit 1866 - stond weer appèl.

E-zine: lidwoord en uitspraak

? Welk lidwoord hoort bij e-zine (‘elektronisch tijdschrift’), en hoe spreek je dit woord uit?

! E-zine is een verkorting van electronic magazine. Omdat magazine een het-woord is, geven wij er de voorkeur aan ook zine en samenstellingen daarmee als het-woorden te beschouwen: het fanzine, het e-zine, enzovoort. E-zine is alleen te vinden in Van Dale (1999), Koenen (1999) en Kramers (2002). Die noemen het alle drie een het-woord, maar volgens Van Dale is ook de e-zine mogelijk.

Je zou verwachten dat de uitspraak van e-zine overeenstemt met die van magazine, omdat het daar een verkorting van is. Toch vermelden Van Dale, Koenen en Kramers alleen de uitspraak [iezien], terwijl de slotlettergreep van magazine volgens deze en andere naslagwerken, waaronder het Uitspraakwoordenboek (2000), ook als [zin] kan worden uitgesproken. Misschien moeten we de verklaring voor [iezien] in de Engelse uitspraak zoeken: volgens de Engelse woordenboeken klinkt -zine in magazine als [zien]. Waarschijnlijk wordt daarom ook -zine in e-zine in het Engels als [iezien] uitgesproken, en is die uitspraak in het Nederlands overgenomen.

De uitspraak [iezain] komt - ook in het Engels - weleens voor, ongetwijfeld onder invloed van woorden als mine en line. Dat dit nog niet algemeen geaccepteerd is, bewijst de waarschuwing ‘pronounced e-zeens, not e-zynes’ die op een Engelstalige internetpagina bij het woord e-zines wordt gegeven.

In meer of mindere mate

? In een folder las ik de zin ‘Zo'n 650.000 mensen hebben in meer of mindere mate last van artrose.’ Kun je ‘in meer of mindere mate’ zeggen?

! Hoewel het geen ongebruikelijke formulering is, raden wij het gebruik van in meer of mindere mate af. Dit kan namelijk alleen maar worden ontleed als een samentrekking van in meer mate of in mindere mate - en in meer mate is een onjuiste constructie: meer wordt daarin als bijvoeglijk naamwoord gebruikt, terwijl het alleen als bijwoord of als onbepaald telwoord kan fungeren. Mindere is wél een bijvoeglijk naamwoord (het telwoord minder krijgt nooit een buigings-e).

Wel juist is in meerdere of mindere mate. Er bestaat namelijk een bijvoeglijk naamwoord meerder, dat Van Dale (1999) omschrijft als ‘groter, aanzienlijker, verhevener’; Van Dale noemt als voorbeeld ‘uw meerdere ervaring’. Meerder is volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) ‘een van meer opnieuw gevormde comparatief [= vergrotende trap]’. De vormen meer en meerder zijn in de loop der eeuwen dikwijls door elkaar gebruikt, zo valt uit het WNT af te leiden, maar als bijvoeglijk naamwoord heeft meerder het uiteindelijk ‘gewonnen’ van meer.