Onze Taal. Jaargang 71

[p. 322]

Etymologica
Verkeerde woordgrenzen

Nicoline van der Sijs

Toen de Oudfranse vorm despit werd ontleend in het Nederlands, dachten onze voorouders dat het ging om de spijt, en zo ontstond het huidige spijt. Over dit soort woorden, die zijn gevormd doordat de woordgrens niet goed werd gehoord, gaat deze aflevering van ‘Etymologica’, de rubriek over de basisbeginselen van de etymologie.

Als je op vakantie bent in een land waarvan je de taal niet beheerst, dan lijkt de plaatselijke bevolking er vaak flink op los te ratelen. In de eindeloze klankenstroom die over je uitgestort wordt, kun je vaak nauwelijks bepalen waar het ene woord ophoudt en het volgende begint. Pas als je de taal opgeschreven ziet, wordt dat duidelijk. Maar als je niet kunt lezen, kom je daar niet achter.

Dat gold ook voor onze voorouders, van wie velen analfabeet waren. Daardoor hadden zij er soms moeite mee de woordgrenzen te bepalen. Door de vergissingen die zij daarbij weleens maakten - ook wel ‘metanalyse’ genoemd - ontstonden nieuwe woordvormen, en sommige daarvan gelden inmiddels als de juiste vorm. Zo interpreteerde men in het verleden een nadder of den nadder als een/den adder, en een/den naak als een/den aak: de n van het zelfstandig naamwoord werd opgevat als onderdeel van het lidwoord.

Een adder was ooit een ‘nadder’.

Geschreven standaardtaal

Dat adder en aak ooit met een n begonnen, kunnen we achterhalen doordat de oudste vormen in het Middelnederlands een n hadden (nadre, naecke), maar ook door te kijken naar hetzelfde woord in verwante talen (voor adder zijn dat bijvoorbeeld het Oudsaksische nadra, het Oudhoogduitse natara, het Gotische nadrs, het Latijnse natrix en het Oudierse nathir). De n was dus oorspronkelijk en is in het Nederlands weggevallen.

Doordat metanalyse typisch een verschijnsel uit de gesproken taal is, dateren de meeste Standaardnederlandse voorbeelden uit de Middeleeuwen of niet lang daarna. Het verkeerd bepalen van woordgrenzen gebeurde veel minder nadat er in de zeventiende eeuw een geschreven standaardtaal ontstaan was, en toen steeds meer mensen konden lezen en schrijven. Jongere voorbeelden komen vooral voor in de volkstaal en dialecten, die niet of nauwelijks een schrifttraditie hebben.

Weggevallen n

Een voorbeeld dat te vergelijken is met adder en aak is avegaar ‘grote houtboor’. Want wat is een ‘ave’? De herkomst wordt direct duidelijk als we de oudste vorm kennen: het Middelnederlandse navegheer of navegaer. Het woord is een samenstelling van naaf (het Middelnederlandse nave) en een Germaans (gereconstrueerd) woord gaiza ‘speer’. Een avegaar is dus eigenlijk een ‘priem om naven te boren’. In Nederlandse dialecten komt aaf nog voor als variant van naaf.

Aak, adder en avegaar zijn erfwoorden, woorden die al bestonden in de tijd waarin de Germaanse talen een eenheid vormden. Maar ook leenwoorden werden soms verkeerd geanalyseerd. Zo is okkernoot ontstaan uit nokkernoot. Het eerste deel, nokker, is ontleend aan het Latijnse nucarius ‘notenboom’. Ouwel luidde in het Middelnederlands niewele en nuwele; dit ging terug op het Oudfranse neule, niule of nieule ‘wolk, mist’ (van het Latijnse nebula ‘wolk’). In het Frans verschoof de betekenis naar ‘soort zeer licht en dun gebak, dat in bepaalde kerken wordt verkocht’ en vandaar ‘ouwel’.

Het verschil tussen nar ‘zot’ en ar ‘slee’ zit hem opnieuw in het lidwoord, maar ditmaal is dat wel via een omweg gelopen. Nar ‘zot’ werd uit het Duits geleend. Hiervan werd in de zeventiende eeuw de samenstelling narrenslee gemaakt. Deze benaming verwees naar de pluimen op de kop van het paard en naar de rinkelbelletjes aan hoofdstel en leidsels, die deden denken aan de kledij van narren. Na een tijdje zag men het verband met nar niet meer, maar beschouwde men de n als het lidwoord en meende men dat het 'n of d'n ar(renslee) was. Dit is vervolgens verkort tot ar, en zo is het paar nar - ar ontstaan.

In al deze gevallen zijn de nieuwe woordvormen dus ontstaan doordat de begin-n van het zelfstandig naamwoord werd opgevat als onderdeel van het lidwoord een of den. Maar metanalyse kan ook tot andere vormveranderingen leiden.

Weggevallen d(e)

Ook het lidwoord de werd soms aan de verkeerde kant van de woordgrens gelegd. Zo luidde spijt in het Middelnederlands despijt, een ontlening aan het Oudfranse despit (in modern Frans: dépit). De vorm despijt werd ten onrechte ontleed als de spijt. Op dezelfde wijze ontstond de Zeeuwse uitdrukking in de spiet liggen ‘veel ruzie hebben’; dit gaat terug op in dispuut, van het Franse dispute.

Een wand tussen het koor en het schip van een kerk wordt zowel ‘doksaal’ als ‘oksaal’ genoemd. Doksaal is ouder: het gaat terug op het Latijnse doxale en dorsale, een afleiding van dorsum ‘rug’. Doxale en dorsale betekenden eerst ‘behangsel, tapijt achter de rug van de priester’, toen ‘plaats waar die tapijten hangen’ en vervolgens ‘scheidingswand tussen koor en kerkschip die op die plaats werd opgericht’. De vorm oksaal ontstond uit de verbinding 't doksaal; die 't d klonk als een t, en men vatte die t op als het lidwoord.

Het raadselachtige lorum in de uitdrukking in de lorum zijn ‘dronken zijn’ is eveneens te verklaren uit zo'n verkeerde interpretatie. De lorum is ontstaan uit het Latijnse delirium, waarin de als lidwoord werd opgevat. In het verleden be-

[p. 323]

stonden ook varianten zoals in de loerom en in dolore, onder invloed van dol. In oudere literatuur en in het Utrechts zegt men: ‘Hij het ze eige 't lirium gedronke’ (‘Hij heeft zich een delirium gedronken’). Dit is een aardige ontwikkeling: eerst is delirium abusievelijk opgevat als de lirium, en vervolgens heeft het overgebleven lirium een ander geslacht gekregen (toch weer onder invloed van het delirium?), zodat we uitkomen op het lirium.

Het Vlaamse ammegat ‘oprit over een sloot’ is ontstaan uit dam(me)gat, en betekende dus letterlijk ‘opening bij een dam’, en het Middelnederlandse almatike ‘priesterkleed’ ontstond uit dalmatike: het was namelijk een kleed dat oorspronkelijk uit Dalmatië afkomstig was.

Voorgevoegde n

Metanalyse kan niet alleen leiden tot het wegvallen van de eerste klank van een zelfstandig naamwoord, maar ook tot het voorvoegen van een klank, namelijk wanneer het lidwoord als onderdeel van het zelfstandig naamwoord wordt beschouwd. Dat vinden we in het Zuid-Nederlandse nere of neer ‘dorsvloer’. Dit is ontleend aan het Latijnse area ‘dorsvloer, open ruimte’. Dit woord kwam meestal voor met een lidwoord in de verbogen naamval, bijvoorbeeld den eer. Daardoor ging men de n van het lidwoord als onderdeel van het woord beschouwen. Verder kent bijvoorbeeld het Katwijks nog de woorden narm, nelleboog, nemmer en nezijn voor arm, elleboog, emmer en azijn. In het Middelnederlands kwamen navont, navent en nuchten(t) voort uit in den avont en in den uchten(t) - zo sprak men van ‘gister navont’ en ‘hedent nuchtent’. In sommige Zuid-Nederlandse dialecten komen deze woorden nog voor.

Het is niet altijd duidelijk of de voorgevoegde n afkomstig is van een lidwoord, een bezittelijk voornaamwoord of een voorzetsel. Noom en nonkel ‘oom’ stammen van m'n of den oom, onkel (het laatste woord is ontleend aan het Franse oncle). Het Bargoense niese ‘vrouw, meisje’ stamt van z'n of m'n iese, dat weer van het Jiddische iesje ‘vrouw’ komt. Noest komt van in oest of in den oest (= in oogst), dus ‘in de oogsttijd’, waarna het ‘arbeidzaam, druk bezig’ ging betekenen. Nijver komt van in ijver, een ontlening aan het Duitse Eifer. En naarstig betekende eigenlijk ‘ernstig’; het is een afleiding van het Middelnederlandse n(a)ernst, dat is ontstaan uit den ernst of in ernst.

In taboewoorden - die zelden werden opgeschreven - werd eveneens gemakkelijk een letter voorgevoegd of weggelaten. Soms gebeurt dat opzettelijk, denk aan het grapje: ‘Wat is een ander woord voor aaien?’ Antwoord: ‘Euken.’ Maar meestal verloopt het proces juist onbewust. Een typisch taboewoord dat verkeerd geïnterpreteerd werd, is aars. In het Middelnederlands en in dialecten komt dit woord als naars voor, dus met een bijgetrokken lidwoord. Vergelijk de benaming nijpnaars voor ‘gierigaard’, een samenstelling van (k)nijpen en naars. Er zijn ook dialecten waarin het woord begint met een m, bijvoorbeeld het Utrechts: maors. Dit is een samentrekking van me(n) aars, maar dat bijna niemand dat meer weet, blijkt wel uit de uitdrukking ‘Je ken me de maors likke.’

Voorgevoegde d of t

Ook de d of t van het lidwoord kan bij het zelfstandig naamwoord worden getrokken. Daarvan heb ik vooral voorbeelden gevonden in dialecten, via het Etymologisch dialectwoordenboek van A.A. Weijnen. Volgens dit woordenboek is het Vlaamse delt ‘hooizolder’ ontstaan uit de hilt - in verschillende dialecten, waaronder het Vlaams, wordt de h niet uitgesproken. De Brabants-Oost-Limburgse plantnaam derik komt van de he(de)rik. Het Brabants-Limburgse tijlgat, tielgat ‘vlieggat in bijenkorf’ gaat terug op 't ijlgat, van ijlen ‘zich haasten’. En in het Westerkwartiers heet een eenjarig schaap dat voor het eerst lammeren krijgt een ‘touwke’, van 't ouwke, variant van 't ooitje.

Tot slot een Afrikaans voorbeeld: het Afrikaanse traak ‘aangaan’ is hetzelfde als het Nederlandse raken. De Afrikaanse vorm is ontstaan uit verbindingen zoals ‘Dit (t)raak my nie’ en ‘Wat (t)raak dit my.’

Woordparen zoals oksaal - doksaal en ar - nar, waarin de vormen met en zonder lidwoord naast elkaar zijn blijven bestaan, zijn zeldzaam. Vrijwel altijd heeft de nieuwere vorm de oude vervangen. Metanalyse leidt dus niet zozeer tot het ontstaan van nieuwe woorden als wel tot een vormverandering van bestaande woorden. Kennis van metanalyse kan de etymoloog helpen die vormverandering te herkennen.

Misverstanden

Salverda de Grave geeft in een boek uit 1906 diverse voorbeelden van Franse leenwoorden in het Middelnederlands waarvan het eerste deel als lidwoord werd opgevat.

Oudfrans	Middelnederlands
déduit	duut ‘genot, plezier’, naast deduut
dilovie	lovie ‘zondvloed’, naast delovie
discipline	sepline ‘discipline’, naast desipline
desconfiture	schonfelture, schoffelture ‘nederlaag’
destourbance	storbance ‘het stichten van wanorde’