Onze Taal. Jaargang 71

[p. 320]

Verse woorden
Wat je van ver haalt...

Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

Foto: Onze Taal

Een paar jaar geleden schreef culinair journalist Joep Habets in NRC Handelsblad: ‘Zonder oorlogen, plundertochten, kolonisatie en economische expansiedrift zou de West-Europese keuken niet veel voorstellen.’ Inderdaad, Hongarije zou het dan zonder (de van oorsprong Zuid-Amerikaanse) paprika moeten stellen en Italië zonder pasta (oorspronkelijk Chinees), dus waarschijnlijk heeft Habets wel gelijk. Met een variant op zijn stelling kan ook worden gezegd dat de Nederlandse culinaire woordenschat weinig zou voorstellen zonder de multiculturalisering van de samenleving, de internationalisering van de handelsstromen, en niet te vergeten de economische ‘boom’ van van de afgelopen jaren, die het ons financieel mogelijk gemaakt heeft om wat lekker is van ver te halen.

‘Woensdag enchiladadag’

Er kwamen de laatste twintig, dertig jaar nogal wat exotische producten bij, en daarmee hun benamingen. Van ‘tamarillo’ (een uit Zuid-Amerika afkomstige vrucht die enigszins op een tomaat lijkt en daarom ook ‘boomtomaat’ wordt genoemd) tot ‘kidneybean’ (‘rode boon met de vorm van een niertje, lichtzoet van smaak’). Maar ook hele geréchten werden bij tientallen ingevoerd. Denk alleen al aan de Mexicaanse keuken. Twintig, vijfentwintig jaar geleden had nog praktisch niemand guacamole, tortilla's of taco's gegeten, maar inmiddels heeft ‘woensdag gehaktdag’ in menig huishouden plaatsgemaakt voor ‘woensdag enchiladadag’. Zulke woorden uit de Mexicaanse keuken zijn inmiddels niet meer weg te denken uit de Nederlandse woordenschat. De meeste debuteerden hier in de jaren negentig, en er komen er nog altijd bij.

Niet alle termen die samen met een gastronomische trend uit verre oorden geïmporteerd worden, halen het woordenboek. Begrippen uit De pastabijbel of woorden op de menukaart van het Vietnamese of Somalische restaurant zijn misschien bekend bij echte ‘voedies’ of ‘culi's’, maar het grote publiek kent ze niet. Pas als de culinaire termen algemene bekendheid gaan genieten - meestal pas als de gerechten of de ingrediënten ervan bij de supermarkt verkrijgbaar zijn - komen ze ook in het woordenboek. Zo wordt voorkomen dat het vol komt te staan met culinaria van voorbije gastronomische trends, die door haast geen mens meer in de mond genomen worden.

Onlangs genoteerd

banitsa	zoet, met poedersuiker bestrooid gebak van een in bladerdeeg gebakken mengsel van feta en eieren, een traditionele Bulgaarse lekkernij.
electroclash	modern type clubmuziek waarbij hits uit de periode van de elektropop (m.n. de jaren tachtig) gecoverd worden met een repeterende dancebeat.
fietsambulance	met eerstehulpgoederen uitgeruste fiets waarmee een verpleegkundige bij ongevallen in stedelijke gebieden die moeilijk bereikbaar zijn voor ambulanceauto's snel ter plaatse kan zijn voor het verlenen van spoedhulp.
haatklacht	klacht wegens aanzetten tot haat.
kernwinst	bedrijfswinst exclusief eenmalige lasten en opbrengsten.
koffierondje	bijeenkomst waarbij men koffie drinkt.
nulpraat	(een verhullende verbastering van lulpraat) onzin, nonsens.
papiervisje	vleugelloos insect uit de groep van de franjestaarten dat zich onder meer voedt met papier (Ctenolepisma longicaudatum).
prijsillusie	verschijnsel dat producten in een vreemde of nieuwe valuta goedkoper (of duurder) lijken dan in de eigen of oude valuta.
sleutelkoord	om de hals gedragen (breed) koord waaraan de sleutelbos wordt meegedragen.

Gruwel

Grote kanshebbers voor inburgering in de taal (en dus voor opname in het woordenboek) zijn doorgaans de namen van gerechten die achter het Hollandse fornuis geleidelijk aan vernederlandst worden. Neem dame blanche of carpaccio. Wie grootheden als Escoffier of Cipriani erop naslaat, zal een beschrijving van een heel ander narespectievelijk voorgerecht aantreffen dan men bij Van der Valk of ‘Chez uzelf’ doorgaans voorgeschoteld krijgt. De ware adepten van Escoffier of Cipriani zal het misschien een gruwel zijn, maar woorden als carpaccio worden in het woordenboek omschreven aan de hand van de Hollandse keukenpraktijk; de omschrijvingen volgen dus niet per se de oorspronkelijke receptuur.

Ook zijn er de afgelopen jaren veel culinaire samenstellingen bij gekomen door de toegenomen diversificatie van gastronomische producten en ingrediënten. Was rijst in de jaren vijftig nog gewoon rijst, tegenwoordig kan men in de supermarkt kiezen uit zilvervliesrijst en snelkookrijst, uit pandanrijst en basmatirijst. In 1972 zoekt men in het woordenboek nog tevergeefs naar deze woorden, maar inmiddels figureren ze in Van Dale. En de diversificatie gaat verder: samenstellingen als arboriorijst en sushirijst staan bij wijze van spreken al te dringen om een plaatsje in het woordenboek van de toekomst te krijgen. Niet al-

[p. 321]

leen producten van verre bodem hebben zo'n diversificatie ondergaan, ook in het Westland gekweekte groenten als sla en tomaten, die vroeger gewoon ‘sla’ of ‘tomaat’ genoemd werden, komen inmiddels in soorten en maten voor: van eikenbladsla tot lollo biondo en van trostomaat tot kerstomaat. Ze zijn inmiddels allemaal bij groenteboer en grootgrutter te koop, en maken dus deel uit van onze taal.

Multicultikeuken

De diversificatie bracht ook meer Italiaanse leenwoorden naar Nederland. Na vermicelli, macaroni en spaghetti kwamen er andere pastasoorten op de markt - én in het woordenboek: lasagne, cannelloni, farfalle, fusilli en tagliatelle, om er maar een paar te noemen. En wie nu naar de supermarkt gaat, ziet vast alweer een paar kandidaat-trefwoorden in het pastaschap. Die vreemde woorden worden vervolgens ook weleens vertaald. Zo staan vlinderpasta en strikjespasta (of kortweg vlindertjes en strikjes) inmiddels in het voorportaal van het woordenboek.

Ten slotte beginnen ook culinaire woorden uit de multicultikeuken (waaronder wordt verstaan de Noord-Afrikaanse en oost-mediterrane keuken) geleidelijk aan een plaatsje te verwerven in onze taal. Woorden uit bijvoorbeeld de Marokkaanse en Turkse keuken verschijnen steeds vaker in de krant, zoals meze (Turkse voorgerechtjes), harissa (pikante Noord-Afrikaanse pasta van pepertjes, olie en kruiden) en bisarra (Noord-Afrikaans gerecht, een grijsgroene, romige van favabonen - soort van tuinbonen - gemaakte soep met komijn en olijfolie). Maar misschien is het nog wel belangrijker dat ze veel in culinaire tijdschriften staan, zodat Nederlanders de gerechten ook zelf gaan bereiden. Als deze ontwikkeling doorzet, zou de wereldkeuken (Indiaas, Mexicaans e.d.) en meer in het bijzonder de multicultikeuken de komende edities van de grote Van Dale zelfs weleens de belangrijkste bron van uitbreiding van de culinaire woordenschat kunnen worden.