Onze Taal. Jaargang 71

[p. 312]

‘Taalkunde is een vak om verliefd op te worden’
Interview met prof. dr. Fred Weerman

Jan Erik Grezel

In juni aanvaardde dr. Fred Weerman het ambt van hoogleraar in de Nederlandse Taalkunde aan de Universiteit van Amsterdam. In zijn oratie ‘Dynamiek in taal en de explosie van de neerlandistiek’ toonde hij hoe fascinerend zijn vak kan zijn. Een gesprek over taalverandering, taalverwerving en de weerbaarheid van het Nederlands.

‘Je kunt me nog volgen?’ Halverwege een boeiende uiteenzetting wil Fred Weerman, de nieuwe hoogleraar Nederlandse Taalkunde aan de Universiteit van Amsterdam, even weten of hij niet te abstract wordt. Het is tekenend voor zijn benadering van het vak en van de studenten. ‘De vragen die de taalkunde stelt, spreken mensen zeer aan. Maar om die vragen te beantwoorden moet je vrij technische sprongen maken. Het is mijn taak studenten daarin mee te nemen. Ze ontdekken dan dat het beoefenen van taalkunde je grenzen verlegt.’

In zijn oratie behandelde Weerman een doodgewoon verschijnsel uit het Nederlands: het al dan niet gebruiken van een toonloze e (de sjwa) als uitgang bij bijvoeglijke naamwoorden, zoals in grote tegenover groot. ‘Het lijkt een mirakel dat kinderen dat verschil al jong leren. Via tussenstadia waarin ze fouten maken, komen ze tot perfecte taalbouwsels als Het huis is groot, het grote huis, maar een groot huis en een grote auto. Taalkundigen als ik onderzoeken hoe dat proces van verwerving bij Nederlandse kinderen verloopt. Maar vervolgens kijken we ook naar de ontwikkeling bij buitenlandse kinderen die op wat latere leeftijd Nederlands leren, en naar “late” tweedetaalverwervers. Het blijkt dat die kinderen de laatste stap in het ontwikkelingsproces soms niet zetten. Ze maken geen fouten met zinnen als “Het huis is groot”, maar ze zeggen wel “een grote huis”. Volwassen leerders laten juist sjwa's weleens weg en zeggen bijvoorbeeld “het groot huis”.’

Enthousiasmerend taalkundige

Fred Weerman (44) begon zijn loopbaan aan de Universiteit Utrecht. Hij promoveerde in 1989 op een studie naar veranderingen in de plaats van het werkwoord in het Nederlands. Daarna werkte hij als docent taalkunde en onderzoeker bij de vakgroepen Nederlands en Algemene Taalwetenschappen. Vanaf 1998 was hij ook verbonden aan het Engelstalige University College in Utrecht. In september 2001 werd hij hoogleraar Nederlandse Taalkunde aan de Universiteit van Amsterdam.

Veel van zijn publicaties hebben betrekking op puur taalkundige kwesties, zoals zinsstructuur (syntaxis) en woordvorming (morfologie). Hij houdt zich ook bezig met eerste- en tweedetaalverwerving en taalverandering. Hij weet er enthousiasmerend over te vertellen.

Een voorbeeld van taalverandering is het verdwijnen van de genitief (tweede naamval) uit het Nederlands. ‘Het grappige is dat er genitiefresten zijn met een taai, soms zelfs nieuw leven. Zo is de des ...s-constructie (“Dat is nu eenmaal des vrouws”) zeer productief. Ik heb een weddenschap afgesloten dat die constructie het nog zeker honderd jaar volhoudt. De inzet is een aandeel Koninklijke Olie van januari 2000. De weddenschap wordt door onze erfgenamen afgehandeld op 1 januari 2100.’

Eerste hulp

‘Dit alles vertelt ons iets fundamenteels over het vermogen van mensen om talen te leren. Er zijn volwassenen die een tweede taal fantastisch onder de knie krijgen, maar dat doen ze met andere middelen dan vroege taalverwervers.’

Kunt u concrete toepassingen van de taalkunde noemen?

‘Net als voor alle fundamenteel onderzoek geldt voor de taalkunde dat die er niet direct zijn. Maar onze inzichten kunnen op den duur gevolgen hebben voor het talenonderwijs: hoe moet je mensen ondersteunen bij taalverwerving? Of neem de vraag of het goed is om op zeer jonge leeftijd twee of meer talen te leren.’

‘Als je alleen onderzoek doet dat direct toepasbaar is, dan loop je het risico dat je jezelf degradeert tot een soort Eerste Hulp Bij Ongelukken. De samenleving moet investeren in fundamenteel onderzoek. Op termijn zie je vaak wel degelijk effect. Theoretische inzichten uit de taalkunde worden bijvoorbeeld gebruikt bij automatisering van tekst naar spraak en andersom. Overigens zijn tamelijk basale inzichten uit de taalkunde al onmiddellijk relevant bij vraagstukken over taalverwerving, taalachterstand en taalpathologie. In dat laatste geval gaat het om het helpen van mensen die bijvoorbeeld door een ongeluk of een

[p. 313]

beroerte weer opnieuw moeten leren spreken of schrijven.’

De titel van uw oratie was ‘Dynamiek in taal en de explosie van de neerlandistiek’. Wat verstaat u precies onder ‘dynamiek in taal’?

‘Taal is altijd in beweging, doordat taal, en dus ook het Nederlands, in de loop van de tijd verandert. Maar de taal van het individu is eveneens dynamisch. Dat blijkt vooral wanneer iemand een taal leert. Door bestudering van taalverwerving kun je de taalverandering die je constateert, beter begrijpen. En omgekeerd kan taalverandering duidelijk maken hoe verwerving in het algemeen verloopt.’

U hebt het in uw oratie ook over de invloed van taalcontact. Waar veel contact is tussen talen, krijg je gemakkelijk een uitgeklede vorm van de standaardtaal.

‘Het is iets genuanceerder. Oudere tweedetaalleerders, zoals de volwassen buitenlanders in Nederland, reduceren bijvoorbeeld de verbuiging als ze Nederlands leren: ze gebruiken weinig of geen uitgangen, en soms blijven ze in dit stadium steken. De buitenlandse kinderen verbuigen wel degelijk, maar komen niet altijd toe aan de finale stap naar perfectie. Ze kennen alleen een kale oppositie: geen -e in Het huis is groot, wel een -e bij het/een grote huis. Als taalcontact op grote schaal plaatsheeft met oudere tweedetaalleerders, gebeurt er daarom wat anders met het Nederlands dan wanneer er vooral invloed zal zijn van leerders die niet zijn toegekomen aan die finale stap.’

En zo zou ook het lidwoord het uit het Nederlands kunnen verdwijnen?

‘Dat is bij enkele “kinderen” van het Nederlands inderdaad gebeurd. Denk bijvoorbeeld aan het Afrikaans. Ook onze grote “broer”, het Engels, heeft alleen een equivalent van de. Het Nederlandse het is al het gemarkeerde, bijzondere geval. De vraag is alleen bij hoeveel taalcontact zo'n ontwikkeling doorzet. Zelfs als we ons terugtrekken achter de waterlinie, dan nog zal er taalverandering zijn: we verzinnen altijd nieuwe woorden. Maar de invloed van andere talen is dan natuurlijk wel veel geringer. Een sterk voorbeeld in dit verband is het IJslands. Dat heeft het allerrijkste naamvallensysteem van de Germaanse talen. Zoiets is goed te verklaren vanuit het isolement van IJsland. Het Nederlands heeft een systeem dat tussen het Duits en het Engels in zit. Het Engels kent minder verbuiging dan het Nederlands, het Duits juist meer. Het is beslist geen malle gedachte dat er in de Engelssprekende gebieden in het verre verleden veel meer taalcontact geweest is dan in de Duitse.’

Leren zappen

Waar doelt u op met ‘de explosie van de neerlandistiek’?

‘Het beeld is van de Utrechtse, inmiddels Leidse hoogleraar Wim Gerritsen. De neerlandistiek zou uiteengespat zijn in allerlei brokstukken die weinig meer met elkaar te maken hebben; de eenheid en de samenhang zijn uit het vak verdwenen. Ik stel daartegenover: misschien was die eenheid er wel nooit en misschien is dat ook helemaal niet erg. Studenten moeten leren zappen, van het ene kennisgebied naar het andere. Er is natuurlijk de thematische binding: het heeft allemaal met het Nederlands te maken. De Nederlandse taal is de spil van de opleiding.’

Prof. dr. Fred Weerman: ‘Ik ben ervan overtuigd dat de belangstelling voor taalkunde er bij studenten wel degelijk is.’
Foto: Frank Fahrner

‘De neerlandistiek kan soms zelfs wat breder. Er moet bijvoorbeeld een band zijn met het vak geschiedenis. Voor de historische taalkunde is dat uiterst belangrijk: je moet bij het verklaren van taalontwikkelingen demografische gegevens betrekken. Neem Amsterdam in de Gouden Eeuw. Dat was een smeltkroes, daar kunnen taalkundigen niet aan voorbijgaan. De Amerikaanse neerlandica Jennifer Boyce Hendriks laat zien hoe belangrijk zulke gegevens zijn. Ze heeft de invloed van de val van Antwerpen in 1585 onderzocht. Die gebeurtenis in de Tachtigjarige Oorlog bracht een stroom van vooraanstaande zuiderlingen naar Holland op gang. Dat zou, zoals iedere student Nederlands in zijn opleiding heeft gehoord, grote invloed op onze taal hebben gehad. Onzin, betoogt Boyce Hendriks op basis van demografisch en sociolinguïstisch onderzoek. De migratie van talloze Duitsers heeft een veel groter stempel op het Nederlands gedrukt. Het gaat eigenlijk om de vraag wie er veel invloed heeft op taalverandering: de top van de samenleving of juist de onderlaag? Dat blijkt, afhankelijk van het soort verandering, te verschillen. Zo'n inzicht verkrijg je door verschillende vakgebieden te koppelen. Dát moeten studenten leren.’

Van breed naar diep

Er komen de laatste jaren steeds minder studenten op de talen af. Hoe denkt u de interesse voor het vak terug te krijgen?

‘Ik ben ervan overtuigd dat de belangstelling voor taalkunde er bij studenten wel degelijk is. Het probleem is meer: hoe organiseren we de studie zó dat we de juiste mensen bereiken? Taalkunde is een vak om verliefd op te worden. Wij moeten de rol van koppelaar spelen.’

‘Overigens weten studenten doorgaans - ondanks al onze voorlichting - nauwelijks wat hun te wachten

[p. 314]

staat als ze gaan studeren. Daar moeten we rekening mee houden bij de opbouw van een universitaire studie. Daarom zou je kunnen pleiten voor een model waarbij de student eerst breed verschillende interesses kan uitproberen, om vervolgens gaandeweg de diepte in te gaan.’

Bedoelt u met de belangstelling voor taalkunde niet vooral belangstelling voor taal? Taalkunde heeft toch het odium erg wetenschappelijk te zijn?

‘Laten we hier duidelijk in zijn: als je niet voelt voor wetenschap, dan heb je niets op de universiteit te

“Ik maak me geen zorgen over het voortbestaan van het Nederlands. Wat wel een bedreiging kan zijn, is de beperking van het domein waarin je het Nederlands gebruikt.”

zoeken. Maar onder mensen die interesse tonen voor taal, moeten er heel wat zijn die wij kunnen motiveren om taalkunde te doen. Dat kan ook door combinaties met andere hoofdvakken mogelijk te maken, zoals met de populaire studie Film- en Televisiewetenschap. Neem nou zo'n thema als meertaligheid. Dat kun je uit verschillende gezichtspunten belichten: cultureel, historisch, economisch, taalkundig, etc. Ik kan me goed voorstellen dat een student uit een andere hoek van de letteren door zo'n thema in contact komt met de taalkunde.’

‘En voor de taalkunde liggen ook combinaties voor de hand met vakken buiten de letteren. In het onderzoek werken taalkundigen al samen met bijvoorbeeld psychologen, logici en neurologen. Die samenwerking moet ook in het onderwijs mogelijk gemaakt worden. Dat lijkt me beter dan die verwerpelijke gewoonte steeds nieuwe studierichtingen te bedenken om weer een groter deel van de eerstejaars binnen te halen.’

Hoe zijn middelbare scholieren enthousiast te maken?

‘Het beste zou zijn als taalkunde een serieuze plek in het onderwijs zou krijgen. Ik geef voor vwo-leerlingen proefcolleges, zodat ze kunnen kennismaken met de inhoud van het vak. Daar merk ik dat leerlingen een enorme fascinatie hebben voor taalkundige vragen, bijvoorbeeld kwesties die met taalverwerving te maken hebben. Zelfs van zo'n verhaal over “scrambling” (zie kader), dat toch vrij technisch is, zitten leerlingen uit 4- of 5-vwo te smullen. Ook sociolinguïstische vraagstukken, bijvoorbeeld over de status van het dialect, en verschillen tussen talen, vinden ze razend interessant.’

Scrambling

Achter een simpel zinnetje als ‘Ik zie dat hij de krant leest’ gaat voor Fred Weerman een wereld van taalkundige wonderen schuil. De woordvolgorde in de bijzin (‘dat hij de krant leest’) is in vergelijking met het Engels bijzonder. In het Nederlands staat het werkwoord achteraan, het lijdend voorwerp een krant staat ervoor. Het Engels gebruikt in de bijzin dezelfde volgorde als in de hoofdzin.

Gebruik je in de bijzin ook nog een bijwoord, bijvoorbeeld vaak, dan kan dat bijwoord op twee plaatsen staan: ‘... dat hij vaak de krant leest’ en ‘... dat hij de krant vaak leest’. Die vrije plaatsing heet ‘scrambling’. Dat kan in het Nederlands, maar niet in het Engels.

Weerman: ‘We hebben vastgesteld dat Nederlandse kinderen bij het leren van de volgorde in de bijzin “scrambling” als het ware cadeau krijgen; dat hoeven ze niet meer apart te leren. Wat gebeurt er nu als Engelsen Nederlands gaan leren? Die leren de voor hen ongewone woordvolgorde in de bijzin, maar ze krijgen daar niet het “scramblen” bij cadeau. Dat moeten ze apart leren. Zulke feiten vergroten ons inzicht in het verschil tussen vroege en late taalverwerving. Uiteindelijk vertellen ze ons iets over de structuur van de menselijke geest.’

Dik voor mekaar

Ter gelegenheid van uw oratie is er een symposium gehouden onder de titel ‘De weerbaarheid van het Nederlands’. Een verwijzing naar uw achternaam, maar ook serieus bedoeld?

‘Een aantal mensen verdedigde daar het standpunt dat het allemaal dik voor mekaar is met het Nederlands: er is geen reden tot zorg. Anderen meenden dat het Nederlands wel degelijk bedreigd wordt nu er steeds meer Engels gebruikt wordt.’

Waar staat u zelf?

‘Het is een normale zaak dat taal verandert. Sommigen zien het als een bedreiging dat er vreemde woorden in het Nederlands opduiken. Maar elke taal leent woorden. Vroeger namen wij veel Franse woorden over. Het Engels wemelt van de Franse woorden als gevolg van de invasie vanuit Normandië in de elfde eeuw. Toch vindt niemand dat het Engels zo Frans aandoet.’

‘Nee, ik maak me geen zorgen over het voortbestaan van het Nederlands. Wat wel een bedreiging kan zijn, is de beperking van het domein waarin je het Nederlands gebruikt. Je ziet het al op middelbare scholen; daar is tweetalig onderwijs niet meer zo vreemd. En natuurlijk op de universiteit, waar we nu een Engelstalige masterscomponent hebben. Het Nederlands verliest op een aantal terreinen zijn monopoliepositie. In Amsterdam willen we graag dat een deel van de studenten uit het buitenland komt; dan ontkom je er niet aan de opleiding deels in het Engels aan te bieden. Daar zie ik niets kwaads in. Ik geef zelf ook wel college over het Nederlands in het Engels, tenminste, als er Engelstalige studenten onder het gehoor zijn. Wat staat voorop: internationalisering of handhaving van het gebruik van het Nederlands? In allerlei landen spelen meerdere talen een belangrijke rol in het dagelijks verkeer. Als dat ook voor Nederland gaat gelden, is dat voor sommigen beangstigend.’

In Duitsland is de moedertaal onaantastbaar, ook in de wetenschappelijke wereld.

‘En dat is voor Duitse wetenschappers erg nadelig. Dissertaties mogen op sommige universiteiten alleen maar in het Duits verschijnen. Die hebben weinig effect; ze worden in de internationale wetenschappelijke gemeenschap niet opgepikt.’

‘In een land kunnen meerdere talen goed naast elkaar bestaan. Kijk naar onze Belgische buren. Hoewel allerlei incidenten veel aandacht krijgen, blijken het Frans en het Nederlands in België goed naast elkaar te kunnen bestaan. Maar het belangrijkste lijkt me dit: taalgebruik is niet zo makkelijk te sturen of te beheersen.’