Onze Taal. Jaargang 71

[p. 308]

Wat doet de letter met de lezer?
Het verband tussen lettertypen en de gevoelens die ze oproepen

Frank Jansen en Jet Mok - opleiding Communicatie- en Informatiewetenschappen, Universiteit Utrecht

Welk lettertype kies je voor welke soort brief of tekst? Is het meer dan alleen een kwestie van smaak? Ja, meent de Engelse psycholoog dr. A. Sigman: bij de ene boodschap past een zakelijke, schreefloze letter beter, bij de andere juist een zwierige cursief. Valt zijn stelling ook te bewijzen?

Wat de stem is voor gesprekken, is de letter voor geschreven boodschappen. Je kunt iets liefs met een bromstem zeggen, en zoetgevooisd iets hatelijks naar voren brengen, maar de omgekeerde combinatie is meestal wel zo effectief. Net zo zijn voor alle soorten brieven alle lettersoorten mogelijk die er maar bestaan. Wat zegt de soort letter die u kiest over het document dat u schrijft? Het zijn geen vragen waar communicatiekundigen zich tot nu toe erg druk over gemaakt hebben. Er kleeft een geurtje van pseudo-wetenschap aan de studie van de emotionele waarde van lettertypen, hetzelfde geurtje dat altijd aan grafologie heeft gehangen, op grond van beweringen als: ‘Wie zijn a's en o's zorgvuldig van boven sluit, is een gesloten figuur die mogelijk zaken achterhoudt.’

Harde aanbevelingen

Toch weerhoudt dat hedendaagse psychologen er niet van om het onderwerp weer op te pakken. De reden is overduidelijk en valt het best samen te vatten als een variant van de wet van Say: ook in de communicatie schept elk aanbod zijn eigen vraag. In dit geval brengt een vergroting van het commerciële aanbod een wetenschappelijke vraag voort. Gewone tekstverwerkingprogramma's als Word zijn zo krachtig geworden dat ze standaard meer dan tachtig lettertypen te bieden hebben. Zo'n ruim aanbod is alleen maar lastig en verwarrend als de gebruiker niet weet wat de gevolgen zijn van de keuze voor een bepaalde letter. In die behoefte voorziet dr. A. Sigman, die - in opdracht van printprogrammatuurmaker Lexmark - een stuk met harde aanbevelingen schreef, dat te lezen is op internet (www.lexmark.com/canada/newsroom/data/Lexmark%20Font%20Study-DrSigman.pdf).

De Times New Roman geeft meer kans op een reactie.

Het is opmerkelijk dat hij zich niet beperkt tot zakelijke correspondentie, maar zich ook uitspreekt over persoonlijke brieven. Dat zou weleens te maken kunnen hebben met het feit dat de handgeschreven brief langzaam maar zeker verdrongen wordt door boodschappen in printletters - ook als het om persoonlijke correspondentie gaat. In ieder geval adviseert Sigman voor liefdesbrieven bijvoorbeeld een lettersoort met grote ronde o's en flinke staarten, of zelfs een cursiefletter. Een brief waarin een geliefde wordt afgewezen, zou daarentegen gebaat zijn met een Times New Roman, of een Verdana. Het zijn lettertypen die, nog steeds volgens Sigman, enerzijds de ex het verschuldigde respect tonen en anderzijds een duidelijk signaal geven dat de amoureuze lezer alle hoop moet laten varen.

Deskundigen

Waar haalt dr. Sigman deze wijsheden vandaan? In zijn artikel blijkt hij niet zo mededeelzaam over zijn methode. We moeten het doen met: ‘Letterontwerpers, grafisch ontwerpers, drukkers en uitgevers werden geconsulteerd om tot conclusies te komen over de emotionele dan wel psychologische associaties die mensen hebben bij letterfonts.’ (Een font is een set letters van een bepaald type.)

Sigman sprak dus met deskundigen. Dat is een uitstekende methode om ideeën op te doen over een mogelijk verband tussen lettertypen en de gevoelens die zij oproepen. Maar als je eropuit bent om feiten op dit vlak te constateren, is het een slechte methode. Juist op het gebied van gevoelens zijn mensen heel erg ontvankelijk voor indrukken van anderen, wat een chique formulering is voor: de kans is groot dat de onderzoeker alleen de vooroordelen boven tafel krijgt die iedereen van anderen gehoord heeft.

Daarom besloten we in het kader van een eerstejaarscursus van de opleiding Communicatie- en Informatiewetenschappen in Utrecht het probleem op een andere manier aan te pakken. Studenten ontwierpen documenten in verschillende genres (onder meer sollicitatiebrieven, klachtenbrieven en liefdesbrieven) en manipuleerden die op twee manieren. De ene brief gaven ze een letter van het type dat dr. Sigman voor

[p. 309]

dat genre adviseert; de andere kreeg een letter die daar duidelijk van afweek.

Allerhande lettertypes

Binnen de grenzen van het type waren de studenten vrij. Ze konden kiezen uit de standaardfonts van Word. Daar zitten veelgebruikte letters bij als de Times New Roman, de Arial en de Verdana, maar ook heel vette letters (de Impact) en handschriftachtige typen als de Comic Sans. Studenten die nog originelere letters wilden, konden op internet hun hart ophalen, bijvoorbeeld via www.lettertype.pagina.nl. Op deze pagina zijn sites te vinden waar werkelijk allerhande lettertypes gratis aangeboden worden.

De deelexperimentjes verliepen allemaal als volgt. De twee briefvarianten werden elk voorgelegd aan ten minste tien personen met vergelijkbare eigenschappen (meestal studenten van andere studierichtingen). In totaal ging het om zeven deelexperimentjes, met in totaal zo'n 150 proefpersonen, die de brieven lazen en vervolgens schaalvragen moesten beantwoorden als de volgende:

Lijkt de auteur je aardig?
Onaardig       ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○       heel aardig
Als je zo'n liefdesbrief zou lezen, word je daar dan warm van?
Helemaal niet     ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○       erg warm

Elke proefpersoon kreeg maar een van de twee brieven met vragen. Dat had als belangrijk voordeel dat de proefpersonen dus niet konden weten dat het om het lettertype ging. Ze hadden het idee dat ze een oordeel over de brief of de schrijver gaven. Alleen zo kom je erachter of de opvattingen van dr. Sigman en zijn informanten stroken met de gevoelens die gewone taalgebruikers hebben. In het volgende hebben we het alleen over de verschillen die ‘statistisch significant’ bleken, dat wil zeggen dat ze niet aan het toeval toe te schrijven zijn. Omdat de experimenten zo kleinschalig waren, gaat het hier om sterke effecten. Het had geen zin om de groepen op te breken in mannen en vrouwen of leeftijdsgroepen.

Lange staarten

Letters met lange staarten wekken volgens Sigman de indruk dat de schrijver zachtaardig en emotioneel is, en dat hij in feite een persoonlijk gesprek voert in plaats van een brief te typen. De kans van slagen zou dus veel hoger liggen als een liefdesbrief getypt wordt met een cursief lettertype als de Script MT dan met bijvoorbeeld de Times New Roman. Uit het deelonderzoek kwam inderdaad naar voren dat men dacht dat de Script-schrijver meer liefhad en betere liefdesbrieven kon schrijven dan de Times-schrijver. Bij een ander cursief lettertype zijn de resultaten wat dubbelzinniger. Inderdaad blijkt een liefdesbrief in de krullerige cursiefletters van Lucida Handwriting de proefpersonen het gevoel te geven dat de schrijver meer voelde voor zijn geliefde dan bij de Times-schrijver het geval was. Aan de andere kant meenden de proefpersonen dat de schrijver en geadresseerde van de Times-brief elkaar beter kenden en dat de kans op een reactie groter zou zijn.

Andere jonge onderzoekers testten het effect van de Times New Roman tegenover weer een andere letter: de Corsiva (inderdaad wederom een cursieve letter). Daarbij bleek dat de schrijver van de Corsiva als romantischer werd beschouwd. Bovendien meenden de proefpersonen dat hij een betere kennis van de geadresseerde was. Uit een vergelijking van deze zelfde Corsiva met de schreefloze Arial kwam naar voren dat het bij de Corsiva-brief veel duidelijker was wat het doel van de brief was: een liefdesrelatie. Geen wonder dat de letter ook beter passend werd gevonden dan de Arial.

Wie een brief in de Lucida Handwriting schrijft, komt verliefder over.

Het door Sigman voorspelde effect komt krachtig naar voren bij een veel wilder font, zo wees een vergelijking van de ‘4mylover’ met de schrijfmachineachtige Courier New uit. De 4mylover kwam als beste uit de bus: vriendelijker, beter passend bij het doel, een warmer gevoel veroorzakend en meer getuigend van echte liefde.

Kilte

Illustratie: Jaap Vegter

De vraag is nu of het lettertype ook een tegengestelde emotie zou kunnen overbrengen. Volgens Sigman wel. Hij meent dat sommige lettertypes bij uitstek geschikt zijn om ‘kilte in het hart’ over te brengen. Hier blijken de resultaten van de experimenten minder eenduidig. Aan de ene kant was er een groepje dat de kille Frutiger Ultra Black tegenover de Times New Roman testte. Zij vonden iets in de lijn van Sigman: proefpersonen vonden de Frutiger meer een weerspiegeling van de gevoelens van de auteur. Aan de andere kant was er ook een groepje in de weer met de extreem kille, onregelmatige letter met de naam Chiller. Zij verwachtten dat deze Chiller het in een zogeheten dumpbrief beter zou doen dan de Times New Roman, die een wat oubollige, vriendelijke uitstraling heeft. Hoewel het verschil tussen deze letters buitengewoon groot was, zorgde dat niet voor een verschil in houding ten opzichte van de brief.

Kortom, de ideeën van dr. Sigman blijken zo gek nog niet: het loont waarschijnlijk de moeite om bij elk type boodschap het geschiktste lettertype uit te zoeken.

Wij hebben geput uit de werkstukken van Linda de Boer, Susannah Burnette, Carly ter Doest, Marietje van Leest, Elise van der Meer, Jet Mok, Hanneke Peters, Hadewich Rieff, Anne Rosenau, Alma Schippers en Karin Schenkel, Mark Vermeulen en Rosemarie Vrolijk.