Onze Taal. Jaargang 71

[p. 288]

Spleetoog en rillebillen

Jan Don - Universiteit Utrecht

‘De schoonheid schuilt in de details’ - deze uitspraak geldt zeker voor grammatica. Vaak zie je aan de kleinste kleinigheden hoe subtiel de grammatica van een bepaalde taal in elkaar steekt. Een enkel woordje of één verkeerd uitgesproken klank levert vaak een dramatisch verschil in betekenis op. In mijn artikel over het geslacht van Nederlandse zelfstandige naamwoorden (Onze Taal, mei 2001) stond een kadertekst over het merkwaardige woord knipoog. Ik vermeldde het daar als een uitzondering op de regel dat rechterdelen van samenstellingen het geslacht van de samenstelling bepalen: de knipoog, maar het oog. Een ogenschijnlijk onbetekenend detail. Vervelend natuurlijk zo'n uitzondering, dat wel.

Merkwaardige eigenschap

Een oplettende lezer van dit blad meldde dat hij nog wel meer uitzonderingen kende, zoals spleetoog en puntoor (als benaming voor mr. Spock in de bekende tv-serie Star Trek). Inderdaad, spleetoog en puntoor zijn de-woorden, terwijl oor en oog het-woorden zijn, maar toch verschillen ze in enkele opzichten van knipoog. Het woord spleetoog past in het rijtje roodhuid, roodborst, zwarthemd, etc. Dat zijn woorden die verwijzen naar een levend wezen door het noemen van een in het oog springende eigenschap van dat wezen. Deze samenstellingen zijn bijzonder omdat ze geen ‘grammaticaal hoofd’ hebben: het linkerdeel noch het rechterdeel kan aangewezen worden als de kern van de samenstelling. In ‘gewone’ samenstellingen als sportveld of veldsport is dat heel gemakkelijk: het hoofd of de kern is altijd het rechterdeel. Maar een roodhuid is niet een soort huid en een roodborst is een vogel en geen borst. En zo is een spleetoog ook geen oog, maar een mens met een bepaald soort oog.

Met knipoog zit dat dus heel anders. Knipoog verwijst niet naar een mens of dier met een bepaald soort oog, maar naar een bepaalde handeling, en is afgeleid van het werkwoord knipogen. En dat wérkwoord heeft de merkwaardige eigenschap dat het ‘linkshoofdig’ is: de stam van het werkwoord (knip) zit links, terwijl het werkwoord normaal gesproken rechts zit (straatvechten, handwerken).

Kokhalzen, racefietsen, schoolmeesteren

Ik vroeg de lezers in hetzelfde kader meer voorbeelden in te sturen van werkwoorden als knipogen. Zelf noemde ik al: klappertanden, knarsetanden, knikkebollen, krimpneuzen, likkebaarden, reikhalzen, ringeloren, suizebollen, schoorvoeten, schuddebuiken, stampvoeten, trekkebenen en watertanden. U leverde: druipstaarten, klaktongeren, klapwieken, knikkebillen, kokhalzen, kwispelstaarten, lullebenen, plukharen, rillebillen, schokschouderen, schuddebollen, schuddekoppen, schuimbekken, sperrebekken, traanogen, trekkebekken, trillebillen, trillipp(er)en, troetlipp(er)en en wrikbillen. Al deze werkwoorden voldoen aan het stramien: lichaamsdeel rechts en stam van het werkwoord links, waarbij dat linkerwerkwoord gezien moet worden als de kern (zo is plukharen een vorm van plukken).

Er werden nog veel meer werkwoorden ingestuurd; de meeste daarvan zal ik hier even proberen te behandelen en ik zal laten zien waarom ze niet tot de bovengenoemde categorie behoren. Er is een grote groep werkwoorden van het type rolschaatsen, racefietsen en brandmerken. Deze categorie werkwoorden bestaat uit samenstellingen waarvan het linkerlid een werkwoordsstam is, maar waarvan het rechterdeel niet als lichaamsdeel kan worden opgevat. Die rechterdelen zijn ‘gewoon’ werkwoorden (schaatsen, fietsen, merken). Het is juist dat die werkwoorden mogelijk weer zijn afgeleid van zelfstandige naamwoorden (schaats, fiets en merk), maar ze komen in tegenstelling tot bijvoorbeeld halzen uit kokhalzen ook ‘los’ als werkwoord voor.

Dan is er een kleiner groepje, waarvan schoolmeesteren een voorbeeld is. Het zijn ook weer samenstellingen; nu weliswaar met een rechterdeel dat als zelfstandig naamwoord voorkomt, maar zonder een linkerdeel dat als werkwoord fungeert. Weliswaar is scholen ook een werkwoord, maar die specifieke betekenis vinden we niet terug in schoolmeesteren. Het betreft hier een werkwoord dat direct van een zelfstandig naamwoord is afgeleid, vergelijkbaar met bijvoorbeeld stroomlijnen.

Subtiel systeem

Ten slotte de leukste categorie: werkwoorden zoals draaikonten, kniesoren en waaghalzen. Ze lijken geheel in het stramien te passen: het rechterdeel is een lichaamsdeel en het linkerdeel is een werkwoordsstam, die bovendien het hoofd lijkt te zijn van de samenstelling (waaghalzen is een soort wagen; niet het meervoud van een soort hals). Toch denk ik dat ze op een andere manier in elkaar zitten dan bijvoorbeeld knipogen en reikhalzen. Naast waaghalzen bestaat het zelfstandig naamwoord waaghals en dat is een samenstelling zoals spleetoog en puntoor: een samenstelling zonder hoofd, verwijzend naar een persoon door een karakteristieke eigenschap van die persoon te noemen. Hetzelfde geldt voor draaikont en kniesoor.

Je zou wel kunnen stellen dat een draaikont iemand is die ‘met zijn kont draait’, en dat het woord dus afgeleid is van een werkwoord (net zoals knipoog is afgeleid van knipogen), maar er zijn een heleboel woorden op -kont, zoals knoeikont, prutskont en mopperkont, waarbij je zo'n parafrase niet kunt maken. Het is heel waarschijnlijk dat draaikont in diezelfde categorie valt, en dat het werkwoord draaikonten dus van het zelfstandig naamwoord draaikont is afgeleid.

Het zijn die details, zoals het verschil tussen knipoog en spleetoog en tussen waaghalzen en reikhalzen, die duidelijk maken wat voor bijzonder subtiel systeem onze grammatica eigenlijk is.