Onze Taal. Jaargang 71

[p. 244]

Verse woorden
Een jaar na 11 september

Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

Eind september 2001 verklaarde president Bush de oorlog aan het wereldwijde terrorisme. Zijn ‘war on terrorism’ - de Nederlandse vertaling van het woord war (‘oorlog’ of ‘strijd’) door premier Kok leidde nog tot Kamervragen - duurt inmiddels bijna een jaar. Die periode is nog te kort om een definitieve balans op te maken van de duurzame taalveranderingen die deze ‘oorlog’ (die misschien nog maar net begonnen is) teweeg heeft gebracht, maar er zijn inmiddels wel enige trends te bespeuren.

Terrorismenetwerk en ground zero

In het verleden hebben oorlogen steeds geleid tot een forse uitbreiding van de woordenschat. De politiek van zowel agressor als verdediger, de gehanteerde strijdtechnieken, het gebruikte wapentuig - het zijn allemaal zaken die een naam moeten hebben. En doordat oorlogen veel aandacht krijgen, vinden de oorlogswoorden makkelijk ingang. De oorlogen van de twintigste eeuw leverden bijvoorbeeld de volgende woorden op: mosterdgas, stalinorgel, middellangeafstandsraket, napalm, neutronenbom, boobytrap, vuile oorlog, Balkansyndroom en wapenwedloop.

Wat is er veranderd in de taal sinds president Bush vorig jaar het terrorisme de oorlog verklaarde?
Foto: EPA/ANP

De meeste nieuwe oorlogswoorden zijn vrij simpele, veelal onopvallende samenstellingen. Zo zijn er sinds de WTC-aanslag vrij veel samenstellingen met terreur, terrorisme en terrorist geïntroduceerd, zoals antiterreuroorlog, schoenbom-terrorist, sluierterrorist en terrorismetax. De meeste hiervan verdwijnen na een kortstondige aanwezigheid in de media weer snel.

Een woord dat ‘the day after’ werd geïntroduceerd en nog geregeld kan worden aangetroffen, is terrorismenetwerk. In feite betekent deze samenstelling hetzelfde als terroristennetwerk, dat al sinds het begin van de jaren negentig wordt waargenomen. De ontwikkeling van dat laatste woord laat trouwens heel goed zien wat de wereldpolitiek sinds 11 september 2001 heeft beziggehouden: kwam terroristennetwerk in de tien jaar voor 11 september in totaal slechts vijf keer voor in de landelijke kranten, vanaf 14 september 2001 heeft het inmiddels al meer dan vijfhonderd keer in de krant gestaan. Zo'n enorme toename in het gebruik wekt sterk de indruk dat het woord in korte tijd deel is gaan uitmaken van de omgangstaal.

Eind oktober 2001 verscheen in de krant een veelbelovend nieuw woord om de oorlog tegen de terroristen in Afghanistan te typeren: grottenoorlog. Al snel bleek het echter geen toekomst te hebben. Mede dankzij de voor het Westen voorspoedige afloop van de Afghanistanoorlog verdween het meteen weer uit het nieuws. Ook vaktermen voor wapens die tijdens de Afghanistanoorlog werden ingezet, zoals hogedrukbom, bunkerbuster en cavecracker, staan nauwelijks meer in de krant nu het Talibanregime omvergeworpen is. Een van de weinige militaire termen die dankzij de WTC-aanslag het woordenboek van de toekomst zouden kunnen halen, is ground zero. Van oorsprong is dat een woord uit de Tweede Wereldoorlog, ter aanduiding van het terrein waarboven een atoombom is ontploft.

As van het kwaad

De ‘war on terrorism’ is een oorlog in een geglobaliseerde wereld, die dus op verschillende fronten wordt uitgevochten. Na de overwinning op het Talibanbewind in Afghanistan lijkt de vijand van het toneel verdwenen, maar in werkelijkheid opereert hij, gesteund door zogeheten schurkenstaten, vanuit de krochten en kelders van de ‘global village’. De betrekkelijke onzichtbaarheid van de vijand maakt een duidelijk vijandbeeld des te belangrijker. In januari 2002 introduceerde president Bush dan ook de ‘as van het kwaad’ (Engels: axis of evil), een aansprekende uitdrukking die enerzijds herinnert aan de ‘bad guys’ uit de Tweede Wereldoorlog, de zogeheten asmogendheden, en anderzijds aan de benaming van Amerika's voormalige aartsvijand, de Sovjet-Unie, in de VS ook bekend als the evil empire. De ‘as van het kwaad’ is een staaltje van succesvolle oorlogsretoriek. De metafoor maakt een flexibel vijandbeeld mogelijk, want in de loop van 2002 bleek ‘de as van het kwaad’ uitgebreid te kunnen worden met staten die aanvankelijk niet onder deze noemer gepresenteerd werden, zoals Cuba.

Ook uit het oogpunt van frequentie is as van het kwaad een doorslaand succes. Het eerste halfjaar van 2002 kwam de uitdrukking maar liefst 660 keer voor in de kranten, wat erop duidt dat veel Nederlandstaligen er inmiddels mee bekend zullen zijn. Ook al wordt as van het kwaad nu minder gebruikt dan in het begin, deze uitdrukking lijkt gezien de grote verspreiding - en het incidentele figuurlijke gebruik - een grote toekomst tegemoet te gaan.

Manhattan skyline

Zoals oorlogshandelingen nogal eens leiden tot ‘collaterale schade’ (‘onbedoelde schade aan burgerdoelen die zich toevallig in de buurt van een doelwit bevinden’), zo leidt de behoefte aan een vijandbeeld in de ‘war on terrorism’ tot nogal wat collaterale taalontwikkelingen. Het woord fundamentalist bijvoorbeeld, voorheen een benaming voor iemand die zuiver in de leer is, ongeacht welke leer dat is, is sinds de WTC-aanslag enigszins besmet geraakt: veel vaker dan voorheen wordt dit woord met enerzijds de islam, an-

[p. 245]

derzijds geweld en terreur geassocieerd. Het meervoud fundamentalisten bijvoorbeeld, dat in de eerste helft van 2002 ongeveer anderhalf keer zo vaak in de krant voorkwam als in de eerste helft van 2001, verwees in de eerste zes maanden van 2002 relatief vaak naar moslimfundamentalisten. Bovendien dook het in de krant na 11 september vaker dan voorheen op in de buurt van woorden die enige vorm van geweld aanduiden, zoals aanslag, terreur en terrorisme. Op grond van dergelijke associaties zou de betekenis van fundamentalist uiteindelijk zo kunnen veranderen dat het alleen nog maar gebruikt wordt voor gewelddadige moslims. Eigenlijk zou het nu al vreemd zijn om een vredelievende orthodoxe christen een ‘fundamentalist’ te noemen.

Een extra aanwijzing voor de betekenisverschuiving van fundamentalist is wellicht te vinden in het gebruik van het werkwoord fundamentaliseren. Als dit werkwoord na de WTC-aanslag in de krant staat, wordt daarmee namelijk niet langer verwezen naar de christelijke orthodoxie, maar alleen naar fundamentalistische moslims. Overigens is het al eerder voorgekomen dat woorden door een oorlog een nieuwe lading krijgen. Denk maar aan illegaliteit en landwacht, die tijdens de Tweede Wereldoorlog respectievelijk een nieuwe bijklank en een nieuwe betekenis kregen.

Oorlogshandelingen inspireren niet alleen tot nieuwe woorden, ze kunnen ook aanleiding zijn om bestaande woorden en uitdrukkingen juist niet langer te gebruiken, bijvoorbeeld omdat ze taboe zijn geworden. Een voorbeeld daarvan is Manhattan skyline, dat voorheen in het Nederlands maar vooral in het Engels wel werd gebruikt om een kolommendiagram met een paar flinke uitschieters te kenschetsen. Het is niet verwonderlijk dat deze uitdrukking kies vermeden wordt sinds de echte skyline van Manhattan op 11 september 2001 werd aangetast.

Ontwikkeling frequentie terroristenoorlog van augustus 2001 tot en met juni 2002

Ontwikkeling frequentie as van het kwaad van januari 2002 tot en met juli 2002