Onze Taal. Jaargang 71

[p. 235]

De doorsneelezer bestaat niet
Vraaggesprekken met lezers van Onze Taal

Jan Erik Grezel

De gemiddelde Onze Taal-lezer - wat is dat voor iemand? Een recente enquête (zie het januarinummer van dit jaar) leverde weliswaar een hoop nuttige cijfers op, maar geeft al die duizenden abonnees geen gezicht. Wie zijn ze en wat doen ze? Welke plaats neemt de taal in hun leven in en waarom lezen ze er zo graag een tijdschrift over? We vroegen het aan negen abonnees, van jong tot hoogbejaard.

‘Ik kan het natuurlijk niet máken om de artikelen van mijn docenten niet te lezen’, lacht Martha Pelkman (24). Ze is vierdejaars Nederlands in Leiden en volgt college bij Jaap de Jong en Peter Burger, redacteur en medewerker van Onze Taal. Maar ze kent het blad al van vóór haar studie. ‘Mijn vader leest het. Toen ik nog thuis woonde, bladerde ik het vaak door. Ik houd van al die merkwaardige taalfeitjes en taalkundige weetjes. Etymologie trekt mij het meest, en ook lees ik graag over de herkomst van spreekwoorden en gezegden. De brievenrubriek is voor mij koppensnellen. Het is goed dat mensen kunnen reageren, maar ik ga er snel doorheen.’

Ze steekt regelmatig wat van de artikelen op. ‘Vorig najaar was er een themanummer over spraaktechnologie. Daar heb ik veel van geleerd, bijvoorbeeld over geautomatiseerde antwoordsystemen. Nu weet ik wat de stand van de wetenschap en de techniek daarin is. En het is leuk wanneer ik tijdens een gesprek opeens kan zeggen: “O, dat heb ik laatst in Onze Taal gelezen.”’

Kritisch lid

De neerlandica windt zich niet op over taalkwesties, maar bepaalde spellingregels gaan tegen haar gevoel in. ‘In studentenverenigingen gebruik je karakteristieke woorden als praeses (“voorzitter”) en quaestor (“penningmeester”). Die moet je nu met een e in plaats van met ae schrijven, maar dat vind ik echt niet staan.’

Onder invloed van Onze Taal veranderen haar standpunten weleens. ‘Ik besef nu dat taalverandering niet altijd taalverloedering is. Een statische taal is een dode taal. Levende talen zijn dynamisch - ze veranderen.’

J. van Malde (76) uit Voorschoten is ook een uitgesproken liefhebber van etymologie. ‘Ik houd van artikelen over de oorsprong van Nederlandse woorden, bijvoorbeeld woorden voor maten of vruchten. Ook verhalen over de invloed van het Nederlands op andere talen lees ik graag.’ Van Malde werkte jaren als civiel ingenieur bij Rijkswaterstaat. Op zijn kantoor circuleerde een leesmap, waarin ook Onze Taal zat. ‘Bij een bezuinigingsronde van de overheid werd dat abonnement geschrapt. Toen ben ik zelf maar lid van het genootschap geworden.’ Van Malde volgt de redactie met een kritische blik, en hij leest altijd de vraag-en-antwoordrubriek en de ingezonden brieven. Zijn eigen naam duikt zo nu en dan ook in die kolommen op. ‘Ik ben van oordeel dat de medewerkers van Onze Taal weleens te gemakkelijk beweren dat het Nederlands snel verandert. De invloed van de “inwijkelingen” zou groot zijn. Dat wordt mijns inziens sterk

“Ikvind het een gezonde zaak als de mens fier is op zijn eigen taal. Het genootschap spreekt dat op geen enkele manier uit.”

overdreven. Er is weinig uitwisseling tussen mensen uit andere culturen en Nederlanders. Taal verandert inderdaad, maar niet in een hoog tempo. En dat is ook goed, want zo blijven we door onze taal verbonden met voor- en nageslacht.’

Leesbaarheid

‘Wat ik betreur, is de hang naar uniformiteit in de taal. Het lijkt wel of de medewerkers dat mooi vinden, zoals de teloorgang van het onderscheid tussen de derde en de vierde naamval of tussen sterke en zwakke werkwoorden. Laatst schreef een dame dat de sterke werkwoorden maar afgeschaft moeten worden. Dat is toch apekool?’

‘Ik vind het een gezonde zaak als de mens fier is op zijn eigen taal. Het genootschap spreekt dat op geen enkele manier uit. Er staan wel artikelen in Onze Taal over de invloed van het Turks of het Ara-

[p. 236]

bisch op het Nederlands, maar ik heb nog nooit iets in het blad gelezen over de invloed van ons eigen Fries op het Nederlands.’

Tineke Veen (45) leest Onze Taal met heel andere ogen. Zij is beleidsmedewerker op het hoofdkantoor van Politie Drenthe in Assen. ‘In de politieorganisatie wordt communicatie steeds belangrijker. De beleidsstukken die worden geschreven, blinken niet uit in leesbaarheid. Ze zijn vaak te moeilijk en te afstandelijk. Het is een van mijn taken die stukken toegankelijker te maken. Daarom ben ik veel bezig met “goed formuleren”. Onze Taal past echt bij mij.’

Op een A4'tje

De beleidsstukken die Tineke Veen bijschaaft, zijn bedoeld voor de medewerkers, maar ook voor ‘de partners in veiligheid’, zoals dat bij de politie heet: het Openbaar Ministerie en de burgemeesters van alle gemeenten. ‘Als die een dik jaarplan moeten lezen, zeggen ze: “Kan het niet op een A4'tje?” Het moet beknopter en duidelijker. Dat vereist nogal wat taalvaardigheid.’

Soms treft ze in het blad nuttige en concrete aanwijzingen, zoals adviezen over het geven van een presentatie met PowerPoint. ‘Daar wijs ik dan ook de collega's op. Maar wat mijzelf het meest interesseert, zijn de taalontwikkelingen die het blad signaleert. Ik denk bijvoorbeeld aan het stuk over de verbastering van Turkse en Marokkaanse woorden. Ook achtergrondverhalen, zoals dat over vreemde talen leren in het buitenland, lees ik met veel plezier. De artikelen over etymologie sla ik bij eerste lezing meestal over.’

Onze Taal heeft volgens haar de laatste tien jaar een breder karakter gekregen. ‘Het speelt goed in op actuele zaken. Bij de invoering van de euro publiceerde Onze Taal een artikel over taal en geld, met allerlei uitdrukkingen die we aan het geldverkeer te danken hebben. Dat vind ik goed gekozen.’

Lekker

André Maassen uit Quartier La Chapelle, Frankrijk: ‘Mijn twee logés (een marketingmanager en een hoofdredacteur) hadden ter verstrooiing het meinummer van Onze Taal bij zich, terwijl ik het nummer zelf net per post ontvangen had. Dit toeval is vastgelegd in Rochebaudin in Drôme Provençale in Frankrijk.’

Florine Jansen (22), derdejaarsstudent Nederlands in Groningen, is nog maar kort abonnee. ‘Ik moet bekennen dat ik nauwelijks wist wat het genootschap en het blad te bieden hadden toen ik lid werd. Ik lees Onze Taal nu grondig. Mijn studie is vaak theoretisch; in het blad lees ik veel praktische zaken over het Nederlands. Waar komt een woord vandaan? Hoe spel je het en waarom spel je het zo? Wat betekent het precies? Ook uit de vraag-en-antwoordrubriek pik ik meestal wel wat wetenswaardigheden op. En uit sommige artikelen, zoals dat over het gebruik van aanhalingstekens.’

‘Wat mij in het taalgebruik van anderen stoort, zijn vooral de verkeerde verwijzingen met die en dat. Zelfs in liedjes hoor je het, en in commentaren op tv. Misschien doe ik het zelf soms ook wel fout.’ En de invloed van het Engels? ‘Nee, dat ergert me niet. Daar

“Ik vind het blad zeer toegankelijk. Het leest lekker weg. In veel taalkwesties schrijft het blad gelukkig niet voor hoe het moet.”

is toch ook niets aan te doen? Bovendien heb ik door mijn studie én uit stukken in Onze Taal begrepen dat het beperkt blijft tot overname van woorden. Engelse werkwoorden vervoegen we op onze eigen manier. Zolang de grammatica niet verandert, blijft de invloed beperkt.’

‘Ik vind het blad zeer toegankelijk. Het leest lekker weg. In veel taalkwesties schrijft het blad gelukkig niet voor hoe het moet. Er worden taalverschijnselen gesignaleerd en verklaard, zonder dat er een soort “Onze Taal-school” ontstaat. Het blad zou een nog breder publiek kunnen bereiken. Jullie mogen best weleens wat meer op de trom slaan.’

Dat vindt ook mevrouw Wentink-Bellaar Spruyt (89) uit Bilthoven. De liefde voor het Nederlands zit in de familie - haar grootvader was de vermaarde hoogleraar Nederlandse taal en Middelnederlands J. Verdam - maar ze is pas enkele jaren lid. ‘Was ik maar eerder op de hoogte geweest van jullie bestaan! Ik kijk altijd uit naar het moment dat Onze Taal in de bus valt. Mijn taalinteresse heb ik van thuis meegekregen. Bij ons werd “zuiver Nederlands” gesproken. Daarmee bedoel ik dat wij geen vreemde woorden mochten gebruiken.’

Ter plekke

Sinds haar jeugd is het taalgebruik wel veranderd. ‘Er wordt tegenwoordig zo slordig gesproken. Ik ben een beetje doof, en doordat jongeren het Nederlands zo onduidelijk uitspreken, heb ik er extra moeite mee ze te volgen. Ook zeggen ze alles graag zo kort mogelijk. Veel woorden worden afgekort. Maar als men het druk heeft, gebruikt men wel drie keer het woordje druk. Waarom die energie niet gebruikt om de woorden gewoon voluit te zeggen? En dan het taalgebruik in de krant. Dan heet iets opeens “opgeleukt”. Ik begrijp wel wat het betekent, maar ik vind het een afschuwelijk woord. Ik moet aanvaarden dat taal verandert - mijn moeder ergerde zich in haar tijd al grasgroen aan wat er in de krant geschreven stond.’

[p. 237]

Illustratie: Hein de Kort

Een lezer van het eerste uur is C. Kostelijk (82) uit Alkmaar, lid sinds 1935. Hij is als het ware met het blad meegegroeid. De manier waarop het tijdschrift zich heeft ontwikkeld, vooral de laatste twintig jaar, noemt hij ‘veranderingen ten goede’. Zoals bij velen is ook zijn belangstelling een combinatie van leken- en beroepsinteresse. ‘Ik ben jarenlang leraar Nederlands geweest. Tegenwoordig corrigeer ik nog drukproeven voor een uitgeverij. Nog steeds leer ik dingen door het lezen van Onze Taal. Zoals over de herkomst van ter plekke, dat voor het eerst gebruikt is door Joop Doderer, alias Swiebertje.’

‘Ik lees het blad ook omdat ik moet bijblijven. Over lelijke neologismen ben ik wel anders gaan denken, daar maak ik me niet meer zo druk over. Die verdwijnen wel weer. Het is heel goed dat Onze Taal elk jaar een lijst met nieuwe woorden publiceert. Als je dan een paar jaargangen terugslaat, kun je vaststellen dat de meeste nieuwe woorden geen stand houden.’

Eenduidig

Patricia de Jong (30) uit Delft is als webredacteur bij Sdu Uitgevers veel met taal bezig, maar ze leest Onze Taal uit ‘gewone belangstelling’. Ze houdt van langere achtergrondartikelen waarin wat dieper op taaleigenaardigheden wordt ingegaan. De rubriek ‘Reacties’ slaat ze vaak als eerste op. Daarentegen hoeven etymologie en het uitspitten van straatnamen voor haar niet zo nodig. Ergernissen over het taalgebruik van anderen heeft ze nauwelijks. ‘Alleen het onsystematisch gebruik van hun en hen in plaats van zij stoort me. Met de invloed van het Engels valt het wel mee. Het is heel natuurlijk dat het Nederlands woorden uit andere talen overneemt. Mijn standpunten veranderen niet door het lezen van het blad. Meestal staan in de artikelen de meningen wel naast of tegenover elkaar. Ik vind Onze Taal vooral veelzijdig. Er is nooit een nummer waar niets interessants in staat.’

Jan Piet Vermaas (31), programmeur bij een softwarebedrijf in de Randstad, is ooit als CJP-houder abonnee geworden. ‘Ik neem het blad tegenwoordig mee naar mijn werk. De rubriek “Ruggespraak” op de achterzijde trekt mijn collega's als een magneet aan. In de regel lees ik vrijwel alle artikelen.’ Vermaas ziet raakvlakken tussen zijn werk als programmeur en zijn belangstelling voor taal. ‘In programmeertalen heb je ook met syntaxis (taalstructuur) en semantiek (betekenis) te maken. Door middel van taal probeer je iets uit te drukken. Een van de mooie eigenschappen van natuurlijke taal is dat die vaak niet eenduidig is, terwijl je normaal gesproken wel zo duidelijk mogelijk probeert te zijn. Maar programmeertaal móét eenduidig zijn.’

Hij heeft een hekel aan ‘populair’ taalgebruik. ‘Dat heeft iets onpersoonlijks. Opeens gebruikt iedereen dezelfde uitdrukkingen. Op dit moment is dat bijvoorbeeld mega, om aan te geven dat iets heel groot is. Verder stoor ik me wel aan het leggen van verkeerde klemtonen. Dat gebeurt nogal eens in nieuwsuitzendingen.’

Onze taal in Oldenburg
Dieter Stephan - student universiteit van Oldenburg

De studenten Nederlands van de Carl von Ossietzky Universität in Oldenburg volgden afgelopen winter een serie colleges waarin Onze Taal centraal stond. De meesten van hen kenden het blad al wel, als bron voor hun werkstukken, maar hoogleraar Arie Sturm gebruikte de verdiepende kennismaking ook als aanleiding om vragen als ‘Zijn Nederlanders meer in taal geïnteresseerd dan Duitsers?’ aan bod te laten komen. De colleges resulteerden vaak in taalkundige discussies. Over dubbelzinnigheid bijvoorbeeld, naar aanleiding van een knipsel uit ‘Ruggespraak’ (‘De ideale bescherming tegen insecten uit de bekende Bruynzeel-fabrieken’). Maar ook over leenwoorden of over het geslacht van Nederlandse woorden. En over retorische kwesties, want ook in Duitsland beleeft de kunst van het debatteren een kleine renaissance. De Duitse studenten bleken overigens minder gecharmeerd van stukken over etymologie, en al helemaal niet van artikelen over uitspraak - een onderwerp dat voor hen weinig tastbaar is. Kritiek op het blad was er ook: men miste bijvoorbeeld de empirische onderbouwing - oftewel de cijfertjes - bij sommige artikelen. De vormgeving van het blad ten slotte werd, zeker in vergelijking met die van Duitse taalbladen, zeer gewaardeerd.

Omhoogwaardering

Van een programmeur met hart voor het Nederlands zou je verwachten dat hij moeite heeft met al het Engels in zijn vak. Maar dat valt mee. ‘Je probeert zo veel mogelijk Nederlandse woorden te gebruiken. Maar vechten tegen het Engels helpt niet. Het Nederlands heeft in het verleden ontzettend veel leenwoorden opgenomen. Sommige verdwijnen vanzelf weer, andere vinden een plekje in onze taal. Het Nederlands blijkt veerkrachtig.’ Kent hij voorbeelden van min of meer puristische termen uit de computerwereld? ‘Voor het veelgebruikte woord update is omhoogwaardering voorgesteld, maar dat is toch een gruwelijke variant? Ik heb de discussie in Onze Taal over een ander woord voor interface gevolgd. Omdat “interactie” daarbij een kernbegrip is, vind ik interactielaag wel goed.’

[p. 238]

Vermaas roemt de vraag-en-antwoordrubriek. ‘Daar steek ik wat van op, zoals de keuze voor bij dezen in plaats van bij deze. Mijn taalvaardigheid heeft baat bij het lezen van Onze Taal. Ik krijg er ook meer inzicht door in taalontwikkelingen en -eigenaardigheden. Laatst hadden we op mijn werk een discussie met buitenlandse programmeurs over het antwoord op een vraag waar een ontkenning in zit. Wat moet je zeggen als iemand vraagt: “Ben je gisteren niet geweest?” We kwamen erachter dat je het bevestigen of ontkennen in het Nederlandse antwoord altijd moet specificeren. Verder doet de intonatie er ook veel toe.’

Schoolverlater

G. Pelkman (56), vader van de eerdergenoemde Martha Pelkman, is ambtenaar op het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. Net als alle lezers vindt hij ‘Ruggespraak’ vermakelijk. Zijn interesse geldt vooral etymologie en taalhistorie. ‘Het is toch leuk om te weten dat het woord school oorspronkelijk “vrije tijd” betekende? Ik volg ook graag de discussies: welke argumenten zijn er om een aantal mensen als een meervoud te beschouwen?’

‘Ik voel me enigszins taalpurist. Het steekt me wanneer ik “Hij is groter als mij” hoor, of wanneer mensen het hebben over “watersnoodramp”. Ik vind een “watersnood” al erg genoeg. Onze Taal neemt een genuanceerd standpunt in, een goede tussenweg tussen het van harte toejuichen en het volledig afkeuren van elke nieuwe ontwikkeling.’

‘Op het ministerie heb ik weleens een praktische taalkwestie. Ik heb te maken met de problematiek van kinderen die voortijdig van school gaan. Laatst rees de vraag of het voortijdig schoolverlater of voortijdige schoolverlater moest zijn. De afdeling die advies geeft over tekstredactie kwam er niet uit. Toen heb ik de vraag voorgelegd aan de Taaladviesdienst van Onze Taal. Die oordeelde dat het voortijdige schoolverlater moet zijn. En dat is het geworden.’