Onze Taal. Jaargang 71

Zeventig jaar taaltumult
Een rondgang door de jaargangen van Onze Taal

Ewoud Sanders

‘Research komt steeds vaker voor’, ‘Pup is een stom woord’, ‘Zeg [auto], geen [oto].’ In de zeventig jaargangen van Onze Taal staan tal van zulke observaties en hartenkreten. De opvallendste ervan verschenen onlangs in het boek Taaltumult. Samensteller Ewoud Sanders over zijn tocht door negenduizend pagina's Onze Taal, op zoek naar kleine taalmonumentjes.

Hoe leuk is het om in korte tijd zeventig jaargangen van een tijdschrift te lezen? Dat ligt aan je eigen belangstelling én aan het tijdschrift. Maar ook aan de tijd die je ervoor uittrekt.

In het geval van Onze Taal vond ik het érg leuk. Een paar maanden lang heb ik iedere ochtend en iedere avond een nummer van Onze Taal doorgenomen. In het begin ging dat erg snel, want toen telde een complete jaargang niet meer dan 36 pagina's. Op het laatst moest ik stevig doorlezen, want tegenwoordig omvat een jaargang telkens zo'n 360 pagina's - ik begrijp van de redactie dat er nooit gebrek aan kopij is.

Ondoenlijk

Wat mij bezielde om ochtend na ochtend, avond na avond duizenden pagina's taaltijdschrift door te ploeteren? Ik was in opdracht van uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennep bezig de meest memorabele artikelen uit het blad te selecteren voor het boek Taaltumult, dat zij wilde uitgeven vanwege het zeventigjarige jubileum van Onze Taal. Het idee om een representatieve selectie uit de jaargangen te maken heb ik snel laten varen. Want hoe had ik dat moeten doen? Per jaar een bepaald aantal stukjes, en steeds méér naarmate het tijdschrift dikker werd? En dan een goede verdeling qua onderwerpen (spelling, grammatica, uitspraak, woordgeschiedenis, enzovoort), plus een goede verdeling tussen bijdragen van taalkundigen, professionele auteurs en leden van het genootschap?

Dat bleek al snel ondoenlijk. Hoe ben ik dan wél te werk gegaan? Allereerst heb ik uit de oude jaargangen meer opgenomen dan uit de nieuwe. Tegenwoordig verschijnt het tijdschrift in een oplage van ruim

[p. 229]

40.000 exemplaren, maar omstreeks 1950 waren dat er slechts 5000, en in de jaren dertig minder dan 1000. Onze Taal wordt relatief goed bewaard, maar toch zijn die oude jaargangen behoorlijk zeldzaam, dus daarom is er voor de bloemlezing vaker uit geput. Bovendien is het uit oude spullen makkelijker kiezen dan uit jonge. De tijd helpt een handje - die maakt duidelijk wat belangrijk en vermakelijk was, en wat niet meer.

Opmars

Om het tijdschrift Onze Taal naar waarde te kunnen schatten, is het nodig iets te weten over de geschiedenis van het tijdschrift en het genootschap. Die geschiedenis is in 1991 door Peter Burger en Jaap de Jong uitvoerig uit de doeken gedaan in Onze Taal! Zestig jaar strijd en liefde voor het Nederlands - een even degelijk als onderhoudend boek. Wat bij het maken van Taaltumult van belang bleek, is dat het genootschap in de jaren dertig hoofdzakelijk is opgericht om een halt toe te roepen aan de opmars van germanismen. Men dacht niet: taal is zo interessant, laten we er een tijdschrift aan wijden, nee, men was tégen - tegen het gebruik van woorden als aanhangwagen, afslachten en ansicht. Dit moest zijn: bijwagen, slachten (dan wel ombrengen, uitmoorden) en prentbriefkaart of prentkaart.

Ik noem hier slechts de eerste drie germanismen van de ‘eerste lijst’, die in 1932 verscheen, in het eerste nummer. Er zouden nog vele lijsten volgen. Voor de huidige lezer is meteen duidelijk dat al die opwinding (men kon zich over die germanismen werkelijk boos maken) niet heeft mogen baten, want wij spreken nog steeds van ‘aanhangwagen’, ‘afslachten’ en ‘ansicht’.

Historische waarde

Het eerste nummer van Onze Taal, uit 1932.

Betekent dit dat die oude jaargangen van Onze Taal geen waarde meer hebben? Integendeel, ze verschaffen ons juist een intrigerend tijdsbeeld. Je moest aanvankelijk behoorlijk fanatiek zijn om je te willen aansluiten bij het genootschap. De oprichters hadden plannen om op stations posters te plakken met opschriften als ‘Let op uw taal!’, ‘Gedoog geen germanismen!’ en ‘Steun de degermanisatie!’ En in het tijdschrift publiceerde men lange lijsten taalfoutjes uit kranten onder de kop ‘Oh die journalisten!’ Maar het prettige van fanatieke mensen is dat ze doorgaans oplettend zijn, gretig als ze zijn om hun gelijk te bewijzen. Juist die oplettendheid maakt Onze Taal tot een waardevolle taalhistorische bron. Ik vermoed dat de kopij in de eerste decennia voornamelijk afkomstig was van leden die zich ergerden (tot omstreeks 1950 stonden bij de stukken zelden de namen van de auteurs). Wat ze nú toch weer in de krant hadden gelezen, of wat ze nú toch weer hadden gehoord - dat liep toch werkelijk de spuigaten uit.

Illustratie: Frank Dam

Maar in hun ergernis deden ze verslag van de opkomst van talloze nieuwe woorden en uitdrukkingen, van klankverschuivingen, van veelgemaakte fouten, van modewoorden en stopwoordjes (ergens, zou, een beetje), en van de opmars van - arrggghhh! - een heel nieuwe generatie ‘verwerpelijke’ leenwoorden, te weten de ‘anglicismen’.

Het doel van de klagers was doorgaans om de gesignaleerde woorden, uitdrukkingen en taalverschijnselen uit te bannen, maar dat doel is nooit bereikt. Zo werkt dat nu eenmaal niet in een levende taal. De ergernis van taalpuristen gaat zelfs geheel aan de goegemeente voorbij, want de meeste mensen lezen geen taaltijdschriften.

Hakenkruis

De oplettendheid van de redactie en van de leden van Onze Taal is goed in het tijdschrift terug te zien. En ook in Taaltumult, want uiteindelijk vond ik veel van die signalementen van eigentijds taalgebruik het interessantst. Ik vond het mooi om te zien dat in 1934, in

[p. 230]

de zesde lijst van germanismen, het woord hakenkruis opduikt (het genootschap raadde aan om haakkruis, gamma-kruis of loopend kruis te gebruiken). In 1940 lichtte men de betekenis van Lebensraum toe en keurde men de ‘vertaling’ levensruimte af. In 1946 vroeg een lid: ‘Moet wederopbouw als een germanisme beschouwd worden?’ (Antwoord van de redactie: ‘Ons dunkt van niet; het woord schijnt ons feilloos gevormd.’)

Op 4 november 1957 werd de eerste kunstmaan ter wereld, de Spoetnik I, gelanceerd, en krap vier weken later merkte Onze Taal op dat spoetnik in de dagbladen ten onrechte als eigennaam werd behandeld en niet als een gewoon zelfstandig naamwoord (‘Ook de maan is een spoetnik, ook jupiter heeft spoetniki’). In 1958 schreef iemand over de betekenis van spijtoptant en over de opkomst van woorden als kernenergie, automatisering en ruimtevaart. In 1959 merkte het tijdschrift op dat bepaalde ‘jongelieden’ in de krant werden aangeduid met nozems, in 1961 werd er een vraag gesteld over het correcte gebruik van welvaartstaat, en in 1973 werd vastgesteld dat bijna niemand in staat was het woord drugs correct uit te spreken én dat de jeugd sprak van [dzjiens] en [lievaais].

Enkele fragmenten uit Taaltumult

De meeste stukjes zijn ingekort.

Broadcasten

Een van onze leden vestigt de aandacht op de toeneming van het gebruik van ‘broadcasten’ voor ‘uitzenden’. Ons lid ziet hier het nut niet van in. Wij evenmin. (1935, p. 26)

Keurige taal

Gehoord uit den mond van een paar jonge dames (met betrekking tot een gerecht, dat haar gesmaakt had): Walgelijk lekker! ‘De meysjes benne nou soo keurigh.’ (1938, p. 18)

Barbarismen

Moeten wij dan per se elk woord afkeuren, dat men ons ter afkeuring voorlegt? Als dát ons werk was, zouden wij niet ‘Onze Taal’ moeten heeten, maar ‘Ons Hakmes’ of iets dergelijks. Wij willen immers allen onze taal dienen, en dienen wij de taal werkelijk, als wij maar links en rechts alles wegkappen, dat ons - notabene ons, leeken die wij zijn op het stuk van de taal! - om de een of andere reden (of zelfs zondereen bepaalde reden, maar zóó maar) niet aanstaat? De taal, vrij van vreemde ‘smetten’! Jawel. Maar houdt men er dan wel voldoende rekening mee, dat het taalleven héél ingewikkeld is en dat het héél moeilijk is, en heel veel studie vereischt, om met recht te kunnen beoordeelen, wàt tot de taal behoort, haar eigen is - en wat in strijd is met haar aard. (1943, p. 73)

Ordner

‘Wat is een goed woord voor: Ordner?’

Een goed woord voor Ordner is ‘brievenknip’, of eenvoudig maar: knip, als het woord veel wordt gebruikt. Wij danken dit woord aan het lid van onzen Raad Prof. dr. G.G. Kloeke. De brieven worden in zoo'n brievenknip vastgehouden (‘geknepen’) en gevangen als een vogel in een knip. Men hoort bovendien een knip als er een brief in wordt gedaan. (1944, p. 12)

Research

Het woord research wordt meer en meer gebruikt voor economische onderzoekingen of wetenschappelijke nasporingen. Mij dunkt onderzoek, opsporing, nasporing kunnen als Ned. woorden volstaan. (1945, p. 7)

Pup

‘Pup’ is een stom, nietszeggend woord. In Engeland is elke hond tot één jaar een ‘pup’. Met onze Nederlandsche woorden ‘nesthond’ en ‘jonge hond’ bedoelen wij een hondenboreling tot 8 weken en van 8 weken tot een jaar. Dat zegt Toepoel, P.M.C., en hij weet het. (1949, p. 12)

Eenmalig

‘Eenmalig’ is een germanisme, zoals er weinig zijn. Het vierde hoogtij in Hitlers tijd. Weg ermee! (1949, p. 48)

Hij-hebziekte

Voorzeker, een ernstige kwaal! En hardnekkig! Bijna ongeneeslijk! Zij komt vooral veel voor in de hoofdstad van ons land, ook in ontwikkelde kringen. Een zeer besmettelijke ziekte. Misschien is een inspuiting met het hij-heeftserum bij alle pasgeborenen nog te proberen? Of zou zelfs dat niet meer baten? Dan zien wij de toekomst donker in, want al ‘heb’ de lijder aan de hij-hebziekte nog zoveel beschaving, beschaafd spreken doet hij niet! O, onze arme taal! (1950, p. 28)

Het Engels van de maand

Peaceful coexistence? Laten we aannemen, dat onze twee Ministers van Buit. Zaken het zo druk hebben, dat er geen Nederlandse vertaling af kan. Eerder denken wij aan joy-riding en joy-rider. Knapen van twaalf, dertien jaar hebben al dzjojgereden; het wordt tijd, dat dit pretwoord Nederlands wordt. Wij vragen ons af, hoe toch al die Fransen en Duitsers het zonder Engels klaarspelen. Koopt u eens aan een kiosk een paar Franse en Duitse kranten en telt U daarin eens het aantal Engelse woorden. Wat een armzalige taal, dat Nederlands! (1955, p. 4)

Nieuwe cliché's

Nieuwe cliché's: gesprek, gespreksgroep, gespreksavond, gespreksontmoeting(!).

Ander nieuw cliché, heel wetenschappelijk: de concrete situatie. Nog een ander cliché, semi-wetenschappelijk: de huidige problematiek van de concrete conflictsituatie. (1957, p. 52)

Aarzelen

Aarzelen is een lelijk woord. Denk maar aan de platte etymologie. Want aarzelen is niet voorwaarts durven: het is achterwaarts, in de richting van de... aars blijven treuzelen. Ban dus dat woord. Aarzel nooit. Doch verval ook niet in het andere èn zelfde uiterste: het Franse ‘culot’, want dat is nog met de aars werken, zij het nu vooruit. Heb desnoods lef, dat aardig op de stam van ‘leven’ lijkt en inderdaad Hebreeuws is voor hart, en dus moed. (1962, p. 3)

Vreemd gaan

Een advertentie heeft het over ‘vreemd gaan’: ga eens vreemd met (en dan volgt de naam van het produkt). Niet in een woordenboek te vinden. Betekent overspel plegen. Ondanks alle veranderingen in het ‘sexuele leefpatroon’, nogal smakeloze beeldspraak in zo'n advertentie. (1968, p. 4)

Oto

Hoe haalt iemand het in zijn mond om oto te zeggen? In het Grieks is het autos; via het Latijn en dus het Italiaans zijn de a en de u (oe) samengetrokken tot au. De Italianen zeggen dat het duidelijkst: aoetomobile.

De eerste auto kwam uit Duitsland: das Automobil. Ergo: het is auto, vol in de wijd geopende mond. Het zuinige oto is een regelrecht gallicisme. (Erwin van de Pol, 1992, p. 135)

Frikkerige betweters

Het zou echter onterecht zijn om die oplettendheid, die alertheid op actuele taalontwikkelingen, uitsluitend toe te schrijven aan ergernis. Aanvankelijk speelde irritatie een grote rol, maar van meet af aan was duidelijk dat die voornamelijk voortkwam uit liefde voor het Nederlands. Het Nederlands was zo'n mooie en fijne taal, hoe konden mensen die nou verzieken door een slechte uitspraak of door de verkeerde

[p. 231]

woorden te gebruiken? En niet alleen journalisten en hoger opgeleiden moesten beter opletten, ook Jan met de pet. Zo schreef het tijdschrift in 1938: ‘Een Amsterdamsche bakker van het betere brood biedt ons aan: Volkorenbrood, Witpanbrood en Zoetroggenbrood. Zou het een jong- of een oudbakker zijn, die ons dit voorzet? Een betere bakker zou hij zijn, als hij zou ophouden deze misbaksels te bakken.’ (Voor de duidelijkheid: witpanbrood is een germanisme.)

Nozem in Verschuerens modern standaard woordenboek en atlas (1968). In 1959 werd de term voor het eerst in Onze Taal gesignaleerd.

Maar gaandeweg zie je dat ergernis in het tijdschrift minder ruimte krijgt, in de eerste plaats bij de redactie, en later ook bij de leden, hoewel er ook nu nog relatief veel mensen zijn die Onze Taal lezen omdat zij zich boos maken over de ‘oprukkende taalverloedering’. Maar het cohort van soms nogal frikkerige betweters heeft in toenemende mate gezelschap gekregen van mensen die taal vooral leuk vinden. (Signalement uit Onze Taal van 1933: ‘Leuk wordt allang gebezigd in den zin van “aardig”. Foutief; de eigenlijke beteekenis is: oolijk-bedaard, ook wel: zich van den domme houdend. Maar de nieuwe beteekenis is er zoo goed ingegaan omdat ze aan een behoefte voldeed.’) Goed dan, van mensen die taal niet alleen ‘leuk’ vinden, maar die zich verwonderen over de veelzijdigheid van het Nederlands, over de rijke geschiedenis, over de schoonheid, de speelsheid en de levendigheid van onze taal. En die natuurlijk ook antwoord willen op de eeuwige vraag: ‘Is het nou iets wat of iets dat?’ - een kwestie die vele malen is behandeld.

Confronterend

Alles bij elkaar heeft het tijdschrift een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Wat begon als een bokkig strijdkrantje van een fanatiek clubje taalzuiveraars is uitgegroeid tot het grootste, populairste en meest gelezen taaltijdschrift van de Lage Landen.

Zoals gezegd heb ik doorgaans gekozen voor (korte) signalementen van eigentijds taalgebruik, of dit nu werd verketterd of niet. Bij het selecteren van stukken uit de laatste decennia heb ik die lijn voortgezet, hoewel het tijdschrift in die periode veel meer te bieden had. Ik weet dat ik het huidige tijdschrift daarmee tekortdoe. Daar staat tegenover dat ik relatief veel ruimte heb geboden aan de groep die het tijdschrift mogelijk maakt, namelijk de leden van het Genootschap Onze Taal.

Hun ergernis, hun boosheid, hun verbazing, hun vragen en hun observaties komen ruimschoots aan bod. Natuurlijk zijn er ook heel wat bijdragen opgenomen van taalkundigen en professionele taalauteurs, maar als je mij vraagt: ‘Waar heb jij je nou het meest mee vermaakt?’, dan zeg ik toch: ‘Met de bijdragen van de leden van het genootschap.’ Dat is enigszins confronterend als je jezelf taalauteur noemt, maar zo kan het soms lopen.

Taaltumult. De mooiste observaties, hartenkreten en boze brieven uit Onze Taal is uitgegeven door Athenaeum - Polak & Van Gennep. Zie pagina 246 voor een lezersaanbod.

Januari 1980

September 1987

December 1997