Onze Taal. Jaargang 71

[p. 208]

Deze mevrouw; Jenny hier; de zuster
Hoe verwijs je naar de derde in een gesprek?

Dick Springorum - hoofddocent taalgebruik en communicatie KU Nijmegen

Hoe moet een winkelchef in gesprek met een klant verwijzen naar de caissière die erbij zit? Met haar? Dus: ‘Rekent u dit even bij haar af’? Maar dat is toch onbeleefd? Waar moet hij dan voor kiezen? Een rondleiding op een terrein vol voetangels en klemmen.

Taalgebruik stellen we ons vaak voor als communicatie tussen een spreker en een toegesprokene. Maar soms is er een derde bij betrokken. En dan bedoel ik niet iemand die toevallig het gesprek tussen de twee kan horen, maar iemand die openlijk en nadrukkelijk met zijn aandacht gericht is op wat de een tegen de ander zegt.

Zo'n derde in een gesprek is bijvoorbeeld de caissière in wier aanwezigheid een winkelbediende tegen een klant zegt: ‘Dan kunt u dit nu even bij haar afrekenen.’ Of de hoogleraar die naast een universiteitsmedewerkster staat terwijl zij tegen een student zegt: ‘Dat moet ik dan toch eerst even met hem overleggen.’ Of de ziekenhuisassistente die vlak bij een arts staat die tegen een patiënt zegt: ‘Dan mag u even met haar meegaan voor dat bloedonderzoek.’

Ongepast

Illustratie: Anne van Buul

In deze voorbeelden wordt naar de caissière, de hoogleraar en de ziekenhuisassistente - kortom naar de derde in een gesprek - verwezen met haar of hem. Maar dat is geen goede oplossing. Het geldt als ongepast om iemand in zijn of haar bijzijn aan te duiden met een persoonlijk voornaamwoord van de derde persoon. De Franse taalkundige Emile Benveniste heeft ooit eens geschreven dat de aanwezige derde persoon op die manier tot een afwezige wordt gedegradeerd, tot een ‘non-personne’. Maar welke mogelijkheden heeft de spreker dan wél om op een respectvolle manier naar zo'n derde persoon te verwijzen?

Op zichzelf is er keus genoeg. De arts zou kunnen zeggen: ‘Dan mag u even met Aafke meegaan’, of: ‘met zuster Aafke’, ‘met mevrouw Diekstra’, ‘met mijn assistente’, ‘met deze mevrouw hier’, ‘met die mevrouw daar’ en misschien ook wel: ‘met m'n vriendin’. En onze taal biedt ook de universiteitsmedewerker tal van mogelijkheden: ‘Dat moet ik dan toch eerst even met professor Graafsma overleggen’, of: ‘met m'n baas’, ‘met m'n buurman hier’, ‘met de voorzitter van de vakgroep’, ‘met Graafsma’, ‘met Henk’, enzovoort. En ook voor de caissière zijn er voldoende aanduidingen te bedenken. Maar het is duidelijk dat niet al die mogelijkheden altijd even geschikt zijn.

Dubbele adressering

Wie op een goede manier naar de derde in een gesprek wil verwijzen, krijgt als ik het goed zie te maken met twee beperkingen, die allebei samenhangen met de aard van dit soort gesprekssituaties. De spreker die zich met een boodschap óver de aanwezige derde tot de hoorder wendt, richt zich in feite ook tót deze derde persoon. De spreker moet zijn boodschap dus ‘dubbel adresseren’. En dat beperkt het aantal geschikte verwijswoorden.

De eerste beperking is dat het voor de hand ligt om alleen verwijswoorden te kiezen die ook een aanspreekvorm zijn. Immers: de aanwezige derde wordt ook daadwerkelijk toegesproken. Maar welke woorden komen dan precies in aanmerking? Het Nederlands kent een aantal parallelle verwijswoorden:

meneer	naast	man
mevrouw	naast	vrouw
professor	naast	hoogleraar
dominee	naast	predikant
zuster	naast	verpleegkundige
dokter	naast	arts

Je kunt al deze woorden gebruiken om naar iemand

[p. 209]

te verwijzen: ze kunnen immers allemaal ingevuld worden op de open plaats in bijvoorbeeld ‘Daar woont een...’, of ‘De hoofdpersoon van dit verhaal is getrouwd met een...’ Maar de verwijswoorden in de linkerkolom kun je óók als aanspreekwoord gebruiken, die uit de rechterkolom niet. Dat valt af te leiden uit het feit dat je de woorden uit de linkerkolom kunt combineren met namen: meneer Graafsma is een gangbare aanspreking, maar man Graafsma niet.

De woorden uit de linkerkolom zijn ook, anders dan die uit de rechter-, bruikbaar in een begroetingsformule: dag meneer, dag professor, dag zuster zijn gebruikelijke begroetingen, maar dag man, dag hoogleraar en dag verpleegkundige niet. En een begroetingsformule is een duidelijk geval van een aanspreekvorm.

Namen

Aanspreekwoorden zijn dus heel geschikt om mee te verwijzen naar de aanwezige derde persoon. Soms kan er een bepaald lidwoord voor staan (‘Gaat u maar even met de zuster mee’), soms komt het voor met een naam (‘Dat moet ik eerst even met professor Graafsma overleggen’) - eventueel in combinatie met het woordje hier (‘Meneer hier heeft een probleem’) of deze (‘Deze mevrouw wacht al een week op antwoord’). De verwijswoorden uit de rechterkolom zijn in al dit soort gevallen niet geschikt.

Ook andere aanspreekwoorden blijken heel goed bruikbaar te zijn. Namen bijvoorbeeld: een voornaam, een achternaam of een combinatie van beide kan in de voorbeelden hierboven gerust worden ingevuld. Het hangt een beetje van de omstandigheden af wat voor soort naam de voorkeur heeft. Zo worden in een gezin vooral familiebenamingen gebruikt om naar de aanwezige derde te verwijzen: papa, mama, opa, oma, tante Truus, oom Jan, enzovoort.

Relaties

Maar er is nog een tweede beperking. De verwijswoorden die we zoeken, moeten niet alleen aanspreekvormen zijn, maar ze moeten ook passen binnen de relaties tussen de betrokkenen. Het belangrijkste criterium daarbij is dat het door de spreker gebruikte verwijswoord voor de toegesprokene hanteerbaar is, maar bovendien voor de aanwezige derde aanvaardbaar is. Neem nog even de situatie waarin een arts zich richt tot een patiënt, met de boodschap ‘Dan mag u even met... meegaan voor dat bloedonderzoek’, waarbij hij op de plaats van de puntjes verwijst naar zijn assistente. Op die plaats kunnen verschillende geschikte want ook als aanspreekvorm voorkomende verwijswoorden worden ingevuld, bijvoorbeeld: mevrouw hier, de zuster hier, zuster Diekstra, zuster Aafke, Aafke. In deze verzameling is globaal een tweedeling te maken tussen woorden die passen binnen een meer formele relatie (mevrouw/de zuster hier, zuster Diekstra) en woorden die passen binnen een meer informele relatie (zuster Aafke, Aafke).

De keuze van de arts heeft allereerst te maken met de vraag of diens relatie met de verpleegkundige afstandelijk of informeel is. Maar er is meer aan de hand. Met zijn keuze doet de arts tegelijkertijd ook een ‘relatievoorstel’ aan de patiënt. Met ‘Gaat u maar even met Aafke mee’ zegt de arts tegen de patiënt iets als: ‘Mijn assistente daar heet Aafke, en u zou haar wel mogen tutoyeren.’

En dan is er nóg iets. Het ‘relatievoorstel’ aan de patiënt is tegelijk óók een voorstel aan de verpleegkundige. Of beter: een mededeling waarvan zij slechts kennis kan nemen. Want het is een relatievoorstel dat zij geacht wordt te accepteren, omdat zij zich daar in de gegeven gesprekssituatie nauwelijks tegen kan verweren - en daar moet de arts bij zijn keuze van de verwijsterm ook rekening mee houden.

Te intiem

Het toenemende gebruik van voornamen, ook in formelere situaties, brengt taalgebruikers - en niet alleen de wat oudere taalgebruikers - soms in de problemen. Er zijn patiënten en verpleegkundigen die bezwaar hebben tegen zo'n indirect ‘voorstel’ om informeel te worden aangeduid. Ze voelen zich er niet gemakkelijk bij omdat het in hun ogen te intiem is. Maar het voorstel afwijzen en kiezen voor het handhaven van de meer formele benadering, is ook geen elegante oplossing, want dan lijkt het of de verpleegkundige of de patiënt de arts terechtwijst. Het is dus van groot belang - niet alleen in het ziekenhuis, maar ook in de supermarkt en op de universiteit, en elders - dat de spreker zich in dergelijke situaties tweemaal bedenkt. En misschien zelfs wel driemaal.