Onze Taal. Jaargang 71

[p. 178]

Woordenboek van de poëzie
Roosvingerig

Guus Middag

In een van de gedichten uit zijn debuutbundel Weloverwogen en onopgemerkt (1996) fantaseert Piet Gerbrandy in een context van dijen, handen, zwelling en bronst over een ‘droomloos oord van voor de rozen / vingerende dageraad.’ Het is een toespeling op iets bekends, iets met rozen en dageraad, maar wat ook alweer precies?

In een van de scènes uit zijn History: the home movie (1994) beschrijft Craig Raine hoe een van zijn personages zich met een mengsel van medische belangstelling en seksuele opwinding verdiept in de tumescentie van de clitoris, de vastgestelde waarde van de bloedplaatjes, supplementaire stimulatio aan de epidermis, en zo verder. Raine spreekt dan van ‘Rosy-fingered porn’, en de Nederlandse vertaling (van J. Eijkelboom) van ‘Rosy-vingerige porno’. Ook dat is een verwijzing naar dezelfde bekende plek, ergens in de wereldliteratuur, waar het gaat over rozen en gevinger en iets met dageraad.

Foto: Paul Poelenije

In beide gevallen wordt de bron bekend verondersteld: Homerus, omstreeks 800 v.Chr., de Griekse dichter van de Ilias en de Odyssee. In die twee epen wordt met een zekere regelmaat vermeld dat er een nieuwe dag aanbreekt en dat de zon opgaat en dat het morgenrood de hemel kleurt. Maar Homerus zegt het mooier: hij spreekt dan van ‘de roosvingerige dageraad’. Roosvingerig heet in het jargon wel een epitheton, een bijstelling, meer in het bijzonder een epitheton ornans, een versierende bijstelling. Het wemelt ervan bij Homerus: van de blankarmige Nausicaä en de fonkelogige godin tot de snelvoetige Achilles, de langhaardragende Grieken en de breedstratige stad der Trojanen. De bijstelling roosvingerig is zó bekend dat Van Dale haar als eerste en enige voorbeeld noemt bij de uitleg van het woord epitheton: ‘de rozenving'rige Eoos is een epitheton uit Homerus’. Eoos is de godin van de dageraad. In het Latijn heet zij Aurora.

Dichterlijk

Bijvoeglijk en zelfstandig naamwoord vormen een vaste combinatie bij Homerus, en ze verschijnen ook steeds in dezelfde bijzin. In het Grieks klinkt die ongeveer als volgt: ‘èmos d'èrigeneia fanè rhododaktylos Eoos’. Woord voor woord: ‘toen vroeg-in-de-morgen-geboren verscheen roosvingerige Dageraad’. Imme Dros koos er in haar Homerusvertaling voor om steeds dezelfde zin te gebruiken: ‘En toen (of: Maar toen) de vroege, rozenvingerige Eoos te zien was.’

Rozenvingerig: het klinkt mooi, als een echt dichterlijk woord. Verbonden met de frisse en vrolijke sfeer van een pril begin. De eerste dichter, de eerste epen, het begin van de West-Europese poëzie. Ochtendkrieken, zonneschijn, een nieuwe dag. Sfeer van verwachting en toekomst, alles is nog mogelijk. Het dichtersmoment bij uitstek, vergelijk ‘Een nieuwe lente en een nieuw geluid’ (Herman Gorter, ‘Mei’) en ‘o muze in het morgenlicht’ (Jan Engelman, ‘Vera Janacopoulos’). Positieve bijbetekenissen: bloemen, rozen, liefde. Morgenstond heeft goud in de mond. Rooskleurig. Rozengeur.

Des te vreemder is het om hetzelfde woord niet heel veel later, nog steeds tijdens de dageraad van de westerse poëzie, in een gedicht van Sappho, omstreeks 600 v.Chr., aan te treffen - maar nu in een context van nacht en maneschijn. Sappho, fragment 96, in de vertaling van Mieke de Vos: ‘Nu straalt zij tussen de Lydische vrouwen, / zoals na zonsondergang / de rozenvingerige maan verder schijnt / dan al de sterren.’ Een maan met rozenvingers? Hoe zouden we ons dat moeten voorstellen? En wat is, met terugwerkende kracht, eigenlijk een rozenvingerige dageraad? Welke vingers, en van wie, en hoeveel? En hoe zien zulke vingers eruit, als ze de vorm van een roos zouden moeten hebben?

Donkere vingers

Het Griekse woord is dus rhododaktylos. Daktylos is afgeleid van hetzelfde zelfstandig naamwoord daktylos, ‘vinger’, en betekent zoiets als ‘vingerig’. Rhodo is afgeleid van het zelfstandig naamwoord rhodon, ‘roos’, en moet dus zoiets betekenen als ‘rozig, als van een roos’. Hoe zou een rozigvingerige dageraad eruitzien? De meteorologische naslagwerken kennen de rozige vingers als de grote brede donkere strepen die 's ochtends vlak voor zonsopgang in het oosten vanaf de horizon omhoog wijzen, als het ware met het hemelgewelf mee. Maar de meteorologen zijn geneigd hieraan toe te voegen dat ‘de roze vingers’, zoals zij ze in navolging van Homerus noemen, in feite geen roze vingers zijn, maar donkere vingers aan een rozerode hemel (en die rozerode kleur wordt weer veroorzaakt door breking en verstrooiing van het licht van de zich nog onder de horizon bevindende opkomende zon door de fijne waterdruppels in de ten opzichte van onze waarneming onderste laag van de dampkring).

Alles wijst erop dat in het epitheton roosvingerig het element roos geen betrekking kan hebben op de bloem van die naam, maar alleen op de karakteristieke oerkleur van de (inmiddels ook in vele andere kleuren leverbare) bloem: rood, roze of rozerood. Strikt genomen zou men van een ‘roodvingerige’ dageraad moeten spreken en niet van een ‘roosvingerige’, maar om een of andere reden is in de loop der jaren het laatste woord ingeburgerd geraakt als vertaling van het Homerische rhododaktylos. Zie bijvoorbeeld Tirocinium Homericum, het decennialang op vele gymnasia verplichte woordenboekje voor de Homerus-

[p. 179]

lectuur. Ook het Woordenboek der Nederlandsche Taal en Van Dale geven het woord roosvingerig, en daarnaast de strikt genomen even vreemde variant rozenvingerig (beide met als betekenisomschrijving ‘met rozenrode vingers’).

Het Beknopt Grieks-Nederlands woordenboek van Muller en Thiel geeft van rhododaktylos als eerste betekenis ‘rozevingerig’, maar zet dat woord tussen aanhalingstekens, als een niet helemaal serieus te nemen ad-hocvertaling, en voegt er na een dubbele punt bij wijze van uitleg aan toe: ‘met gouden stralen (boven de horizon uit)’. Curieus, deze verheldering. En curieus, deze overbodige toevoeging dat de goudstralen zich boven de horizon bevinden (en niet onzichtbaar onder de horizon). Wie zou ooit kunnen aantonen dat de oude Grieken zoiets als ‘goudstralig’ bedoelden als ze ‘rozevingerig’ zeiden?

Noteren wij in het woordenboek van de poëzie: ‘roosvingerig (gezegd van de dageraad), verwerpelijk graecisme, inhoudelijk onjuist epitheton, leuk verzonnen om de donkere vingervormige strepen aan een roodroze ochtendhemel dichterlijk mee te beschrijven; in de praktijk vervange men het door roodvingerig of, aardiger, rozenroodvingerig of, inhoudelijk juister volgens sommigen, goudstralig boven de horizon uit; men kan ook, bij wijze van compromis, kiezen voor een wat zangeriger formulering, waarvan bovendien meteen wel duidelijk is dat er voor een mugzifterige lemmamaker geen eer aan te behalen valt: “De dag gaat open als een gouden roos”, begin van een gedicht van Herman Gorter (classicus).’