Onze Taal. Jaargang 71

[p. 172]

Etymologica
Klanknabootsingen

Nicoline van der Sijs

De woordenschat uitbreiden kan op verschillende manieren. Een daarvan is klanknabootsing. Daaraan danken we woorden als pats, plons, koekoek en kraken. Ze staan centraal in deze aflevering van ‘Etymologica’, de rubriek over de basisbeginselen van de etymologie.

Als iets zwaars op de grond valt, hoor je ‘bons’. Dat geluid is een woord geworden: een tussenwerpsel, maar later kwam het ook als zelfstandig naamwoord voor: ‘Hij zette de tas met een bons neer.’ Het is een voorbeeld van het ontstaan van een nieuw woord door klanknabootsing: een woord wordt gevormd op grond van de klank die door iets of iemand wordt geproduceerd. Dat procédé heeft veel minder nieuwe woorden opgeleverd dan samenstelling en afleiding (zie vorige afleveringen van deze rubriek), maar het is een interessante categorie.

Eenvoudigste vormen

Woorden als bons zijn de eenvoudigste vormen van klanknabootsing. Zulke klanknabootsende tussenwerpsels hebben geen eigen betekenis en doen niet meer dan het imiteren van de klanken die worden voortgebracht door dieren of mensen (haha, hatsjie, zzz) of door voorwerpen (klets, klik, knak, pang, pats, plof, plons, tiktak). Sommige klanknabootsende tussenwerpsels worden gebruikt als begeleiding van een beweging: hopla, hoepla, hup.

Klanknabootsende tussenwerpsels vallen buiten de normale spellingregels: zo kunnen ze bijvoorbeeld bestaan uit alleen maar medeklinkers (zzz) of medeklinkercombinaties bevatten die verder niet of zelden voorkomen (tsj in hatsjie). Opvallend is hoeveel van deze tussenwerpsels beginnen met plofklanken (b-, k-, p-, t-); verder beginnen veel woorden met een h-, de enige letter die met ademtocht wordt uitgesproken.

Klanknabootsende woorden komen in alle talen voor. Sommige taalkundigen menen zelfs dat taal hieruit ontstaan is. Taal zou dan zijn voortgekomen uit instinctieve pijn- en vreugdekreten (au, ah), uit onwillekeurige geluiden die men maakt bij krachtsinspanningen (pf), of doordat jagers de geluiden van hun prooi nabootsten. Inmiddels gelooft men niet dat dit de enige oorsprong van taal is, maar wel dat klanknabootsing een bepaalde rol gespeeld heeft bij de vorming van een aantal nieuwe woorden.

Klanknabootsingen voor ‘praten’

Heel veel woorden voor ‘praten’, of ruimer: ‘met de mond geluid produceren’, zijn klanknabootsingen, bijvoorbeeld:

babbelen

brabbelen

brallen

brouwen

dreinzen

drenzen

fluisteren

gillen

hummen

joelen

juichen

kermen

kikken

kletsen

klikken

kreunen

krijsen

krijten

kuchen

kwebbelen

kwekken

lallen

mokken

monkelen

mopperen

morren

mummelen

neuriën

praten

prevelen

pruilen

schreeuwen

slissen

smiespelen

snauwen

steunen

tateren

tetteren

wauwelen

Vogels en insecten

Zoals gezegd vertegenwoordigen tussenwerpsels het simpelste stadium van klanknabootsing. In een volgende fase gaat de klank een zaak aanduiden, en wordt het tussenwerpsel dus een naam: ‘Koekoek, roept de vogel’ en ‘De vogel die koekoek roept’ wordt ‘De vogel koekoek’ en uiteindelijk ‘de koekoek’. Men veronderstelt dat op deze wijze de vogelnamen grutto, karekiet, kauw, kieviet, kloek, kluut, kneu, koekoek, koet, kraai, raaf, roek, tjiftjaf, uil en vink zijn ontstaan. Als klanknabootsende insectennamen worden dar, hommel, krekel, mug en tor genoemd. Men neemt namelijk aan dat dar verwant is met dreunen, hommel met hummen, krekel met kraken, en tor met het Middelnederduitse turren, ‘gonzend vliegen’.

In sommige verwante talen komen vergelijkbare benamingen voor. De kraai heet in het Engels crow, in het Duits Krähe en in het Zweeds kråka; de raaf heet in het Duits Rabe en in het Engels raven. De benamingen lijken weliswaar op elkaar, maar ze zijn toch allemaal net iets anders. Dat is vreemd, want ze bootsen allemaal hetzelfde vogelgeluid na. Hoe kan het dan dat er verschillen tussen de talen optreden?

In klanknabootsingen wordt het geluid slechts bij benadering weergegeven, omdat het omgezet wordt in menselijke klank en lettertekens, wat per definitie een interpretatie en vereenvoudiging met zich meebrengt: onze spraakorganen kunnen maar een klein deel van de geluiden vormen. Hoewel dieren overal dezelfde klank produceren, blijken mensen met verschillende moedertalen de dierenklanken op verschillende manieren weer te geven. Dat is niet alleen een kwestie van spelling, maar het zal ook te maken hebben met de klanken en klankcombinaties die in een taal voorkomen: het is bekend dat mensen alleen horen wat ze kennen uit de eigen taal. Daarom horen mensen met bijvoorbeeld Russisch als moedertaal het verschil tussen man en maan alleen als hun erop gewezen wordt: in het Russisch is de lengte van klinkers niet betekenisonderscheidend. Doordat een klanknabootsing het geluid vaak slechts benadert, is het niet altijd zeker of een woord echt een klanknabootsende herkomst heeft.

Vorm en betekenis één

Bij klanknabootsingen bestaat er een relatie tussen de vorm van het woord en de betekenis. Dat is heel bijzonder, want normaliter bestaat een dergelijk verband niet: het is totaal willekeurig dat wij voor het begrip ‘deur’ de woordvorm deur gebruiken en voor ‘stoel’ stoel, en dat de Fransen deze zaken benoemen met porte en chaise. De benamingen koekoek en kneu zijn daarentegen niet toevallig en niet onderling uitwisselbaar. Wél toevallig is de keuze voor een klanknabootsende naam, en niet voor een ander benoemingsmotief. Zo hebben de Fransen bij het benoemen van de kneu niet het geluid van de vogel de doorslag laten geven, maar zijn lievelingsvoedsel: het

[p. 173]

dier heet linotte, een afleiding van lin, ‘lijnzaad’.

Nederlandse koeien loeien net als Chinese, maar Nederlanders imiteren dat geluid anders dan Chinezen. En ook vele andere klanknabootsende woorden zijn niet in alle landen hetzelfde.

1	China
2	Duitsland
3	Spanje
4	Frankrijk
5	Groot-Brittannië
6	India
7	Iran
8	Nederland
9	Polen
10	Rusland

Uit: Agata Zwierzyñska, Ten Language Sound Dictionary, Amsterdam. Idea Books, 1995

Hinniken en proesten

Niet alleen dieren heten vaak naar hun geluid, ook de werkwoorden die dierengeluiden aanduiden, bevatten meestal het benoemde geluid, of geven hiervan een (zeer globale) klankbeschrijving. Denk aan werkwoorden als bassen, blaffen, blaten, briesen, gakken, grommen, hinniken, kakelen, keffen, knorren, kwaken, miauwen, piepen, sjilpen en snateren. Dit is slechts een selectie, meer voorbeelden zijn eenvoudig te bedenken. Dat het om een globale klankbeschrijving gaat, blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat het boe zeggen van een koe loeien genoemd wordt en niet boeien.

Ook van de geluiden die voorwerpen maken, zijn klanknabootsende werkwoorden afgeleid. Een kleine selectie: beuken, bruisen, bulderen, daveren, druisen, klateren, klinken, kloppen, knarsen, kraken, rammelen, ratelen, ritselen, ruisen, sissen, snerpen, zoemen en zoeven. Menselijk optreden dat met geluid gepaard gaat, heeft tot een groot aantal klanknabootsende werkwoorden geleid, zoals happen, hijgen, hikken, niezen, puffen, reutelen, rochelen, snuiven, snurken, spuwen en zuchten. De tegengestelden ‘lachen’ en ‘huilen’ leverden de klanknabootsingen giebelen, giechelen, grijnzen, grinniken, lachen, proesten en grienen, huilen, janken en snikken. Maar het grootste aantal klanknabootsingen levert het begrip ‘praten’ op; zie het kader.

Klanknabootsende zelfstandige naamwoorden komen vrijwel altijd voor naast een werkwoord, waarbij niet goed uit te maken valt of het werkwoord dan wel het zelfstandig naamwoord de bron was. Denk aan woorden zoals boer(en), donder(en), klap(pen), mep(pen), pets(en), plas(sen), prut(telen) en riedel(en). Over klanknabootsende bijvoeglijke naamwoorden, zoals schor en schril, kunnen we kort zijn: daarvan zijn er maar weinig.

Klankontwikkeling

Een belangrijk kenmerk van klanknabootsingen is dat zij niet per definitie de gewone klankontwikkeling volgen. Piepen en grienen zouden bijvoorbeeld volgens de normale regels pijpen en grijnen moeten luiden. Een Middelnederlandse lange i-klank is namelijk ij geworden: vroeger heette een zwijn een swine. Bij klanknabootsingen kan de normale ontwikkeling echter tegengehouden worden doordat men het blijft associëren met het werkelijke geluid.

De namen van de koekoek en de uil bezaten vroeger beide een oe-klank, die in het Middelnederlands gespeld werd als u(u): cuccuc en ule. In het moderne Nederlands is dit ui geworden, vergelijk het Middelnederlandse huus met het modern-Nederlandse huis. Uil heeft dus wél de normale klankverandering doorgemaakt (en is dus momenteel niet meer klanknabootsend!), maar koekoek niet, want dan zou de vogel kuikuik heten - iets wat hij overduidelijk niet zegt.

Uit de gegeven voorbeelden blijkt dat nieuwe woorden op specifieke terreinen van de woordenschat - tussenwerpsels, dierennamen, werkwoorden gerelateerd aan geluid - geregeld door klanknabootsing worden gevormd. Dat gebeurt tot op heden. Zo zijn deppen, sassen en sputteren waarschijnlijk in de twintigste eeuw gemaakt. Wanneer de herkomst van een woord op een van deze terreinen niet duidelijk is, is het verstandig de mogelijkheid van klanknabootsing te bezien. Zo veronderstel ik dat zwoegen klanknabootsend is, hoewel geen van de Nederlandse etymologische woordenboeken deze verklaring geeft.