Onze Taal. Jaargang 71

[p. 162]

‘Taalkunde is veel meer dan zinsontleding’
Interview met emeritus hoogleraar Nederlandse Taalkunde dr. M.C. van den Toorn

Jan Erik Grezel

Achttien jaar lang was Maarten van den Toorn hoogleraar Nederlandse Taalkunde in Nijmegen. Bekend is hij van de bestsellers Nederlandse taalkunde en Nederlandse grammatica. Hij stond aan de wieg van de ANS (de Algemene Nederlandse Spraakkunst) en schreef onder andere over het taalgebruik van de nationaal-socialisten en over nieuwe trends in het Nederlands van de twintigste eeuw. Een gesprek met een volbloed neerlandicus die de polemiek niet schuwt.

‘Invloed? Nee, ik geloof niet dat ik veel invloed heb gehad.’ Het klinkt bescheiden uit de mond van de man wiens boeken elke student Nederlands heeft leren kennen. ‘Ik ben namelijk niet van een bepaalde school. En ik ben ook niet zo'n vreselijke specialist. Ik voel me bovenal neerlandicus. De letterkunde heeft ook altijd mijn warme belangstelling gehouden.’ Maarten van den Toorn was tot 1992 hoogleraar Nederlandse Taalkunde in Nijmegen. Hij heeft zich na zijn emeritaat weer gestort op de saga's uit de Oudijslandse literatuur, een onderwerp waarop hij ooit promoveerde. ‘Oude liefde roest niet.’

Veelzijdig actief

Met zijn Aula-pocket Nederlandse taalkunde bereikte Van den Toorn in de jaren zeventig een groot publiek. In nauwelijks tweehonderd bladzijden laat hij leken en beginnende neerlandici kennismaken met het vakgebied taalkunde. Hij stelt er ook de zin van het schoolvak taalkunde aan de orde.

Voor docenten-in-opleiding schreef hij Nederlandse grammatica. Van den Toorn was 22 jaar studieleider bij de MO-opleiding Neerlandistiek. Van 1974 tot 1992 was hij hoogleraar Nederlandse Taalkunde in Nijmegen. Hij was redacteur van verschillende vaktijdschriften, was betrokken bij het ‘Nederlands extra muros’ (de neerlandistiek aan buitenlandse universiteiten) en vormde met Guido Geerts en Jaap de Rooij de hoofdredactie van de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS).

In Wij melden u den nieuwen tijd (1991) beschreef hij het woordgebruik van de NSB'ers. Van den Toorn geldt als kenner van nieuwe ontwikkelingen in het Nederlands. Hij schreef het hoofdstuk over het Nederlands na 1920 in het omvangrijke Geschiedenis van de Nederlandse taal (1997) en verrichtte studie naar de taal van het NOS-journaal.

Binnen de neerlandistiek bekleedde Van den Toorn tal van functies. Hij zat in de commissie die moest adviseren over de spellingherziening. En nog steeds is hij actief op dit gebied; momenteel is hij voorzitter van de commissie die de totstandkoming van een nieuw Groen Boekje (eind 2005, begin 2006) begeleidt. Ook maakte hij vijf jaar lang deel uit van de jury van het Groot Dictee. ‘Ik ben ermee gestopt. Voor je het weet, word je vereenzelvigd met dat dictee. Dat wilde ik niet. Het blijft een spelletje. Je moet de spelling niet al te serieus nemen.’

Gekkigheid

Van den Toorn maakte naam met het toegankelijke Nederlandse taalkunde (Aula-pocket, verschenen in 1973, sindsdien geregeld herdrukt en herzien) en Nederlandse grammatica, een leerboek voor aankomende docenten Nederlands (ook uit 1973, ook geregeld heruitgegeven). Als hoogleraar leidde hij achttien jaar lang neerlandici op en deed hij veel taalkundig onderzoek, met de nadruk op morfologie (woordvorming) en lexicologie (woordenschat en woordenboeken). ‘Aan de universiteit moet je onderzoek doen. Maar ik heb het geven van onderwijs altijd als een zegen ervaren. Als mensen zich alleen maar met onderzoek bezighouden, krijg je allerlei gekkigheid, zoals in Het Bureau van Voskuil. Aan de universiteit word je daarvoor behoed doordat je altijd contact hebt met studenten.’

‘In mijn onderzoek heb ik me vooral gericht op de hedendaagse geschiedenis van het Nederlands. Wat zijn de kenmerken van het Nederlands van nu? Ik heb me verder verdiept in de morfologie. Interessant is bijvoorbeeld de vraag welke tussenklanken wij gebruiken in samenstellingen. Wanneer komt er nu een s, wanneer e(n) en wanneer helemaal niets? Het gaat er niet om of er een e of en komt, dat is puur een spellingkwestie.’

Voor de keus wel of geen tussen-s bestaat toch niet echt een vuistregel?

‘Dat klopt. Maar hoe komt dat? Misschien hebben er in de loop van de tijd verschillende tendensen bestaan. Neem een woord als zon. Je hebt zonneschijn, zonlicht en zonsverduistering. Of het woord schaap, dat kent ook drie verschillende vormen in samenstellingen: en, s en geen tussenklank. Je zegt “schapen-

[p. 163]

vlees”, “schaapskooi”, maar “schaapherder”. Wellicht gaat dit terug op verschillende perioden in de taal, waarin een bepaalde verbindingsklank de voorkeur kreeg. En daardoor is er een onregelmatigheid ontstaan waarop je geen regel kunt baseren.’

Paradox

Van den Toorn hield zich vooral bezig met de ‘beschrijvende’ taalkunde. Een exponent van dat werk is de monumentale ANS, de Algemene Nederlandse Spraakkunst, waarvan de eerste editie in 1984 verscheen (de tweede dateert van 1997). Wat Van Dale is onder de woordenboeken, is de ANS onder de grammatica's. ‘De ANS is voortgekomen uit de neerlandistiek in het buitenland. Jaap de Rooij, lector in Zweden, nam het initiatief. Met hem en met de Leuvense hoogleraar Guido Geerts vormde ik de hoofdredactie. Het was echt een groot project.’

‘De ANS is verwelkomd en verguisd. Het boek doet het goed in de neerlandistiek in het buitenland. Universitaire taalkundigen in Nederland kunnen er niet zoveel mee, hoewel ze er wel veel materiaal uit halen. De ANS geeft geen regels en berust niet duidelijk op een theorie. We hadden het veel theoretischer kunnen maken, maar dan was het alleen toegankelijk geweest voor een kleine groep van specialisten.’

Prof. dr. M.C. van den Toorn: ‘Mensen moeten leren dat taal verandert, en ze moeten inzicht krijgen in dat proces van verandering.’
Foto: Ron Moes

‘Het boek is bedoeld voor het algemene publiek. De paradox is dat de ANS dat publiek niet zo goed bereikt. Het is voor veel mensen een salontafelboek. Maar wat kan iemand erin vinden? Je kunt in zo'n boek pas wat vinden als je weet wat je zoekt. Dat is voor niet-taalkundig geschoolden moeilijk. Dat komt doordat het onderwijs in de taalkunde op de middelbare school veel te wensen overlaat.’

U leverde in uw artikelen vaak kritiek op dat onderwijs. Wat voor taalkundeonderwijs voor twaalf-tot achttienjarigen staat u voor ogen?

‘Zinsontleding is een belangrijk onderdeel, maar taalkunde is veel meer dan zinsontleding. Je zou een soort algemene taalwetenschap moeten geven, zo'n beetje de onderwerpen die mijn pocket Nederlandse taalkunde behandelt. Bijvoorbeeld sociolinguïstiek: het verband tussen taalgebruik, individu en samenleving.

“Misschien loop je achter als je nu iets “gaaf” noemt. Dat is leuk om uit te zoeken. Op die manier betrek je leerlingen bij het vak taalkunde.”

En dan op een manier waarbij je de leerlingen er direct bij betrekt. Ik heb dat met studenten vaak zo aangepakt: ik gaf ze de opdracht de volgende keer naar college te komen met alle nieuwe woorden die ze in kranten en tijdschriften hadden gelezen of via tv en radio hadden gehoord. Als je die inventariseert, ontdek je dat er nogal wat nieuwe woorden zijn die vooral door jongeren gebruikt worden. Dan kun je gaan praten over “jeugdtaal”. Die verschilt per schooltype en per regio, maar ook per periode. Op een gymnasium is de taal van de scholieren anders dan op een havo. En op een havo in de Betuwe is die anders dan op een havo in een buitenwijk van Nijmegen. Sommige woorden worden opeens heel veel gebruikt, maar raken ook snel weer in onbruik. Misschien loop je achter als je nu iets “gaaf” noemt. Dat is leuk om uit te zoeken. Op die manier betrek je leerlingen bij het vak taalkunde.’

Het pedagogisch adagium ‘aansluiten bij de belevingswereld van het kind’. Dat wordt volgens u te weinig gedaan?

‘Ik denk het wel. Bij zinsontleding is dat ook vrij moeilijk. Maar neem nu ambiguïteit, de dubbele betekenis die woorden en zinnen kunnen hebben. Bij moppen maakt men vaak gebruik van die eigenschap van taal. Als je een ambigue zin gaat ontleden, kun je laten zien waar ambiguïteit op gebaseerd is.

Herrie

U hebt ooit geschreven: ‘Op het onbevoegd uitoefenen van de taalkunde staat geen straf.’ Wat wilde u daarmee zeggen?

‘Die uitspraak is helemaal verkeerd begrepen en dat heeft een hoop herrie gegeven. Kijk, er wordt veel lariekoek over taal te berde gebracht. Ik wilde laten zien dat het heel nuttig is een beetje elementaire taalkundige kennis bijgebracht te krijgen op de middelbare school, zodat mensen geen onzin over taal gaan uitkramen.’

Wat voor onzin bedoelt u precies?

‘Ach, dan schrijft iemand in de krant dat Nederlands de moeilijkste taal is. Kinderen moeten op school leren dat je over zulke zaken alleen in relatieve termen kunt spreken. Of neem de uitspraken over taalverloedering en taalverarming die je regelmatig hoort. Mensen moeten leren dat taal verandert, en ze moeten inzicht krijgen in dat proces van verandering. Dan zullen ze begrijpen dat taalverandering meestal geen verarming is.’

Bent u iemand die felle reacties uitlokt? Zoekt u de polemiek?

‘Er klinkt in mijn stukken misschien nauwelijks verholen ergernis door. Als mensen van naam, zoals wijlen W.F. Hermans, onzin schrijven over taal, dan kan ik dat niet goed hebben en doe ik misschien een beetje hatelijk.’

[p. 164]

‘Veel mensen kunnen uitstekend een auto besturen, maar dat wil nog niet zeggen dat ze verstand hebben van wat zich onder de motorkap afspeelt. Zijn daar problemen mee, dan ga je naar de vakman.’

‘Je moet weten waar je het over hebt en hoe je je moet uitdrukken, ook als je over taal schrijft. Ik heb de vergelijking gemaakt met een auto. Veel mensen kunnen uitstekend een auto besturen, maar dat wil nog niet zeggen dat ze verstand hebben van wat zich onder de motorkap afspeelt. Zijn daar problemen mee, dan ga je naar de vakman.’

Maar er zijn toch genoeg ‘leken’ die heel zinnige dingen over taal kunnen zeggen, alleen al doordat zij ervaren schrijvers of sprekers zijn.

‘Hermans was een goed stilist, maar zijn opmerkingen over taal raakten kant noch wal. Hij heeft zich heel denigrerend uitgelaten over de teksteditie van de Max Havelaar, maar van teksteditie had hij geen verstand. Hij vond dat de meervouden effecten en twijfels niet bestaan. En hij noemde iedere afkorting van woorden klakkeloos een “apocope”. Ten onrechte. Apocope is een taalhistorisch verschijnsel waarbij de slotlettergreep verdwijnt of wordt “geapocopeerd”. Zo is bed uit bedde ontstaan.’

Aanrader

U hebt u ook beziggehouden met de geschiedenis van het Nederlands in de twintigste eeuw. Wat zijn opvallende veranderingen in het hedendaagse Nederlands?

‘Daarbij moet je niet alleen denken aan nieuwe woorden en uitdrukkingen, maar ook aan morfologische vernieuwingen, bijvoorbeeld van het type computergestuurd. Dat is een zelfstandig naamwoord in combinatie met een voltooid deelwoord; andere voorbeelden zijn tijdgebonden, vetbeperkt, kinderbeveiligd. Verder constateer ik een opmars van de zogenoemde nulderivaten: kinderopvang, aanpak van voetbalvandalisme, doorstroom van studenten. Het gaat dan om stammen van samengestelde werkwoorden.’

‘Populair zijn ook afleidingen op -er. Die bestaan al heel lang, maar nieuw is dat ze nu een passieve betekenis hebben. Een “aanrader” is niet iemand die iets aanraadt, maar dat wat aangeraden wordt. Een “bijsluiter” is iets wat bijgesloten wordt en niet iemand die bijsluit. En een “meezinger” zingen we allemaal mee.’

Verzamelt u die stelselmatig?

‘Ja, ik noteer ze wel als ik ze tegenkom. Ik lees de avondkrant met een potlood in de hand.’

U deed ook onderzoek naar het taalgebruik van de nationaal-socialisten. Vanwaar deze specifieke belangstelling?

‘Door mijn interesse voor de Tweede Wereldoorlog, die ik vrij bewust heb meegemaakt. De nationaal-socialisten waren nota bene erg gekant tegen germanismen. Op hun manier waren NSB'ers “goede vaderlanders”. Ze hadden in Volk en vaderland een rubriek met de rare naam “de Taalhark”. Daarin stond hoe je dingen moest zeggen. Ze probeerden purismen in te voeren zoals opsteller in plaats van redacteur.’

‘Door onderzoek naar het taal- en woordgebruik van politici kun je, ook nu, een bepaalde trend ontdekken. Als er iets aan de hand is, met “bolletjesslikkers” bijvoorbeeld, hoor je een parlementslid zeggen: “Het kan niet zo zijn dat in dit land...” en daarna een hele tirade. In dit land komt vooral uit VVD-mond. Laatst hoorde ik Rosenmöller van GroenLinks binnen een paar zinnen wel tien keer de samenleving zeggen. Er zijn woorden en zinswendingen die binnen een bepaalde partij heel frequent zijn en daar kun je aardig onderzoek naar doen.’

Dus we kunnen binnenkort iets van u verwachten over de taal van de verkiezingen van dit jaar?

‘Nou nee, met het taalgebruik van politici houd ik me niet meer zo bezig. Ik verdiep me in zo'n onderwerp als het woordgebruik van de NSB'ers of van het NOS-journaal, maar op een zeker moment ben ik ermee klaar.’

U bent niet monomaan.

‘Helemaal niet. Ik ben misschien te ongedurig. Ik ga me na verloop van tijd weer op iets anders storten. Als wetenschapper kun je helemaal bezeten zijn van één onderdeel, maar dan kun je ook gek worden. Ik ben geen vakidioot.’