Onze Taal. Jaargang 71

[p. 129]

‘Hij heeft heel mijn koffie opgedronken’
Het verschil tussen heel en al

Frank Joosten - aspirant F.W.O.-Vlaanderen, Katholieke Universiteit Leuven

Waarom kun je wel spreken over ‘al het goud’, maar niet over ‘heel het goud’? En waarom is omgekeerd ‘heel de kast’ wel, en ‘al de kast’ niet grammaticaal? Hoe zit dat precies?

Wat zeg je als iemand zijn auto volledig in de prak heeft gereden: ‘Al zijn auto was total loss’ of ‘Heel zijn auto was total loss’? Geen moedertaalspreker die eraan twijfelt: dat laatste natuurlijk. Net zoals iedereen weet dat het niet ‘heel het zand’ is, maar ‘al het zand’. We kunnen dus goed voorspellen wanneer je heel en wanneer je al moet gebruiken, maar wat ligt er precies ten grondslag aan deze intuïtie?

De eerste indruk die je krijgt, is dat de keuze tussen heel en al te maken heeft met de zaken waarnaar de zelfstandige naamwoorden verwijzen. Zo kun je zand, maar ook bijvoorbeeld ijs en goud, opdelen in stukken die je nog altijd ‘zand’, ‘ijs’ en ‘goud’ kunt noemen. ‘Zand min zand’ is immers nog altijd zand. En de helft van een kilogram ijs is dan wel minder ijs, maar het is en blijft ijs. Bovendien zien korreltjes zand er allemaal hetzelfde uit, net zoals brokken ijs en stukken goud er allemaal ongeveer hetzelfde uitzien.

In tweeën hakken

Bij bijvoorbeeld auto's, boeken en kasten ligt dat anders. Wanneer je een auto in tweeën hakt, dan is er niet echt sprake meer van een auto. Twee banden en een stuk van de carrosserie kun je bezwaarlijk nog een auto noemen. En een kast die je in stukken zaagt, is geen kast meer.

Het lijkt erop dat je al gebruikt om te verwijzen naar zaken die na het opdelen in stukjes nog altijd de oorspronkelijke naam waardig zijn: zand, goud, ijs, enz. Lukt dat niet en heeft een opdeling van de zaak gevolgen voor de identiteit ervan, dan gebruik je blijkbaar heel, dus bijvoorbeeld bij auto, kast en boek.

Moeite en crisis

Tot nu toe zijn uitsluitend tastbare zaken ter sprake gekomen. Maar hoe werkt het met abstractere begrippen als ‘crisis’ of ‘moeite’? Hoe weet een taalgebruiker dat ‘een stukje moeite’ nog altijd moeite is (het is niet heel die moeite maar al die moeite), maar dat ‘een stukje crisis’ geen crisis meer is (juist wel heel die crisis en niet al die crisis)?

Gelukkig blijkt er een handig hulpmiddeltje te bestaan. Het is al onze moeite, omdat moeite een niet-telbaar woord is; het kan niet met een en ook niet in het meervoud voorkomen. Je zegt wel: ‘Ik heb moeite gedaan’, maar niet: ‘Ik heb een moeite gedaan’ of ‘Ik heb moeites gedaan’. En het is heel de crisis, omdat crisis wel een en een meervoudsvorm duldt en dus telbaar is. Het is niet ‘Ik heb crisis meegemaakt’, maar ‘Ik heb een crisis (of: twee crisissen/crises) meegemaakt.’

Zaken die in de werkelijkheid telbaar zijn - auto's, boeken en kasten - zijn ook grammaticaal telbaar (een auto, twee kasten, sommige boeken) en krijgen heel. Onafgebakende massa's, daarentegen, die op zich niet vermenigvuldigd kunnen worden - zand, ijs of goud - zijn grammaticaal niet-telbaar en krijgen al. En hetzelfde geldt dus ook voor abstractere woorden: de telbare (crisis, hervorming, dag) met heel, de niet-telbare (moeite, vreugde, haat) met al.

Koffie

Nu kunnen we ook verklaren waarom een woord als koffie met heel én al kan voorkomen, en waarom iedereen heel mijn taart en heel mijn familie even onberispelijk Nederlands vindt als al mijn taart en al mijn familie. Dit soort woorden kunnen namelijk meerdere betekenissen hebben: nu eens telbaar en dan weer niet-telbaar. Een koffie - telbaar - betekent zoveel als ‘een kopje koffie’. Een kopje koffie vormt een afgebakende, vermenigvuldigbare eenheid die je niet zomaar in identieke stukken kunt verdelen. Vandaar: ‘Hij heeft heel mijn (kopje) koffie opgedronken.’

Anderzijds kan koffie ook niet-telbaar zijn; het gaat dan om een niet nader bepaalde hoeveelheid koffie, die wél in identieke (koffie)deeltjes op te delen valt. Iemand die ‘al je koffie’ heeft opgedronken, kan dan ook evengoed drie kopjes of zelfs een hele koffiekan hebben leeggedronken. En zo kan met taart verwezen worden naar het geheel of naar de stukken, en met familie naar het geheel of naar de familieleden.

De taal vertelt ons dus iets over de werkelijkheid, of beter nog, over de manier waarop we die werkelijkheid (moeten) bekijken. Zo maakt ze ons duidelijk dat gelach min gelach nog altijd gelach is (al het gelach), maar dat een getuigenis niet opdeelbaar is in identieke, kleine stukjes getuigenis (heel de getuigenis). Dat corruptie plus corruptie corruptie is (al de corruptie), maar dat een avontuur en een avontuur twee avonturen zijn (heel het avontuur). En dat wanneer iemand heel zijn lamsburger en zijn buurman al zijn lamsvlees heeft opgegeten, de een een afgebakend, telbaar voorwerp en de ander een min of meer amorfe massa heeft gezien.